ကမ္ဘောဒီးယားနိုင်ငံ၏ သမိုင်း

တမ်းပလိတ်:History of Cambodia ကမ္ဘောဒီးယားသမိုင်း (History of Cambodia) သည် အင်ဒိုချိုင်းနား (Indochina) အရှေ့တောင်အာရှ (Southeast Asia) ရှိ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဖြစ်ပြီး အနှစ် ၅၀၀၀ ခန့် (5000 BCE) တွင် လူနေထိုင်မှု၏ အစောဆုံး အထောက်အထားများနှင့် စတင်သည်။ ယခု ကမ္ဘောဒီးယား ဟု ခေါ်ဆိုသော နယ်မြေပေါ်တွင် နိုင်ငံရေးဖွဲ့စည်းပုံဆိုင်ရာ အသေးစိတ် မှတ်တမ်းများသည် ခရစ်နှစ် ၁ မှ ၆ ရာစုနှစ်များအတွင်း အင်ဒိုချိုင်းနား (Indochina) ကျွန်းဆွယ်၏ တောင်ဘက်အောက်ခြေပိုင်းကို လွှမ်းခြုံထားသော ဖူနန် ဘုရင့်နိုင်ငံ (Kingdom of Funan) အကြောင်းကို တရုတ်မှတ်တမ်းများတွင် ပထမဆုံး ပေါ်ထွက်လာသည်။ မဲခေါင် (Mekong) မြစ်အောက်ပိုင်းတွင် ဗဟိုပြုထားပြီး ဖူနန် (Funan) သည် အနောက်ဘက်ရှိ အိန္ဒိယ ဩဇာခံဧရိယာ (Indosphere) မှ ပင်လယ်ရေကြောင်း ကုန်သွယ်ဖက်များနှင့် ရှည်ကြာသော လူမှုစီးပွားဆိုင်ရာ အပြန်အလှန်ဆက်သွယ်မှုကို ဖော်ညွှန်းသည့် ဒေသတွင်း၏ အစောဆုံး ဟိန္ဒူဘာသာ (Hinduism) ယဉ်ကျေးမှုအဖြစ် မှတ်တမ်းတင်ထားသည်။ ၆ ရာစုနှစ်တွင် ချန်လာ (Chenla) သို့မဟုတ် တရုတ်မှတ်တမ်းများတွင် ဇန်လာဟု ခေါ်သော ယဉ်ကျေးမှုတစ်ခုသည် ဖူနန် ကို အစားထိုးကာ အင်ဒိုချိုင်းနား (Indochina) ၏ ပိုမိုကျယ်ပြန့်ပြီး မညီညာသော နယ်မြေများကို ထိန်းချုပ်ကာ တစ်ခုတည်းသော အာဏာဗဟိုထက် ပိုမိုရှိခဲ့သည်။.

ခမာအင်ပါယာ (Khmer Empire) ကို ၉ ရာစုနှစ်အစောပိုင်းတွင် တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ဤနေရာတွင် ရင်းမြစ်များက ဂျယဗာမန် ၂ (Jayavarman II) မှ နိုင်ငံရေးတရားဝင်မှုကို တောင်းဆိုရန် ဖနမ်ကူလန် (Phnom Kulen) သို့မဟုတ် မဟိန္ဒြ တောင် (Mount Mahendra) တွင် ခရစ်နှစ် ၈၀၂ (802 CE) တွင် ဒဏ္ဍာရီဆန်ဆန် စတင်ခန့်အပ်ခြင်းနှင့် သန့်ရှင်းမှုအခမ်းအနားကို ရည်ညွှန်းသည်။ ဟိန္ဒူ (Hindu) ဒေဝရာဇာ (devaraja) ဘာသာရေးကိုးကွယ်မှု (cult) ဓလေ့ကို ဆက်လက်ထိန်းသိမ်းထားသော အာဏာရှိသော ဘုရင်များ၏ ဆက်ခံမှုသည် ၁၁ ရာစုနှစ်အထိ ခမာယဉ်ကျေးမှု၏ ဂန္ထဝင်ခေတ်ကို အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။ ပြည်နယ်မှ ဆင်းသက်လာသော မင်းဆက်သစ်တစ်ခုက ဗုဒ္ဓဘာသာ ကို မိတ်ဆက်ခဲ့ပြီး အချို့ပညာရှင်များအဆိုအရ ဘုရင့်ဘာသာရေးဆိုင်ရာ မပြတ်မစည်မှုများနှင့် ယေဘုယျအားဖြင့် ဆုတ်ယုတ်မှုကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။　ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင်များစာရင်းသည် ၁၄ ရာစုနှစ်တွင် အဆုံးသတ်သွားသည်။ အုပ်ချုပ်ရေး၊ စိုက်ပျိုးရေး၊ ဗိသုကာပညာ၊ ရေကြောင်းစနစ် (hydrology)၊ ထောက်ပံ့ပို့ဆောင်ရေး (logistics)၊ မြို့ပြစီမံကိန်း (urban planning) နှင့် အနုပညာတို့တွင် ကြီးကျယ်သော အောင်မြင်မှုများသည် ဖန်တီးမှုနှင့် တိုးတက်သော ယဉ်ကျေးမှု၏ သက်သေဖြစ်ပြီး၊ ၎င်း၏ ရှုပ်ထွေးမှုသည် အရှေ့တောင်အာရှ ယဉ်ကျေးမှုအမွေအနှစ်၏ အဓိကကျောက်တိုင်တစ်ခုဖြစ်သည်။

ဆုတ်ယုတ်မှုသည် အနှစ် ၁၀၀ ခန့်ကြာ အကူးအပြောင်းကာလတစ်ခုမှတဆင့် ဆက်လက်ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ပြီး ၁၅ ရာစုနှစ်အလယ်တွင် စတင်ခဲ့သော ကမ္ဘောဒီးယား၏ အလယ်ခေတ် (Middle Period of Cambodian history) သို့မဟုတ် နောက်အင်ကော ခေတ် (Post-Angkor Period) သို့ ဦးတည်သွားသည်။ ဟိန္ဒူဘာသာကိုးကွယ်မှု (Hindu cults) များသည် ထိုအချိန်တွင် အများစုအစားထိုးခံခဲ့ရသော်လည်း၊ မြို့ဟောင်းမြို့တော်ရှိ အင်ကောဝပ် (Angkor Wat) အထိမ်းအမှတ်နေရာများသည် အရေးပါသော ဝိညာဉ်ရေးဗဟိုအဖြစ် ဆက်လက်တည်ရှိနေခဲ့သည်။ သို့သော် ၁၅ ရာစုနှစ်အလယ်မှစ၍ အဓိကလူဦးရေသည် အရှေ့ဘက်သို့ တဖြည်းဖြည်းရွှေ့ပြောင်းခဲ့ပြီး ယာယီချွင်းချက်များဖြင့် မဲခေါင် (Mekong) နှင့် တုံလယ်ဆပ် (Tonle Sap) မြစ်များ ဆုံရာ ဖနမ်ပင် (Phnom Penh)၊ လုံဗဲ့ (Longvek) နှင့် အူဒုံ (Oudong) တို့တွင် အခြေချနေထိုင်ခဲ့သည်။

အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ ကုန်သွယ်မှု (Indian Ocean trade) သည် ၁၆ ရာစုနှစ်၏ အလွန်သာယာဝပြောသော အခြေခံဖြစ်ခဲ့သည်။ သို့သော် ရလဒ်အနေဖြင့် နိုင်ငံခြားသားများ—မွတ်စလင် (Muslim) မလေး (Malay people) နှင့် ချမ်၊ ခရစ်ယာန် (Christian) ဥရောပ စွန့်စားသူများ (European adventurers) နှင့် သာသနာပြုများ (missionaries)—တို့က အစိုးရရေးရာများကို ပိုမိုအနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေပြီး ဩဇာလွှမ်းမိုးလာခဲ့သည်။ မရေရာသော ကံကြမ္မာ၊ တစ်ဖက်တွင် ခိုင်မာသော စီးပွားရေးနှင့် အခြားတစ်ဖက်တွင် အနှောင့်အယှက်ဖြစ်သော ယဉ်ကျေးမှုနှင့် အန္တရာယ်ကျရောက်နေသော ဘုရင့်အာဏာတို့သည် လုံဗဲ့ခေတ် (Longvek era) ၏ အဆက်မပြတ် ထူးခြားချက်များဖြစ်ခဲ့သည်။

၁၅ ရာစုနှစ်တွင် ခမာလူမျိုး (Khmer people) ၏ ရိုးရာအိမ်နီးချင်းများဖြစ်သော အနောက်ဘက်ရှိ မွန်လူမျိုး (Mon people) နှင့် အရှေ့ဘက်ရှိ ချမ်လူမျိုး (Cham people) တို့သည် ခံနိုင်ရည်ရှိသော ထိုင်း/ဆီယမ် (Thai people/Siamese) နှင့် ဗီယက်နမ်/အန်နမ် (Vietnamese people/Annamese) တို့ဖြင့် တဖြည်းဖြည်း တွန်းထုတ်ခံရခြင်း သို့မဟုတ် အစားထိုးခံရသည်။ ဤအင်အားကြီးနိုင်ငံများသည် အင်ဒိုချိုင်းနား (Indochina) တစ်ခုလုံးကို ထိန်းချုပ်ရန် အဓိကသော့ချက်အဖြစ် မဲခေါင်မြစ်အောက်ပိုင်း (Mekong#Lower basin) ကို ထိန်းချုပ်ရန် အရေးကြီးကြောင်း သဘောပေါက်ခဲ့ကြပြီး လိုက်နာဆောင်ရွက်လာခဲ့ကြသည်။ အားနည်းသော ခမာဘုရင့်နိုင်ငံသည် အယုဓယ ဘုရင့်နိုင်ငံ (Ayutthaya Kingdom) (နောက်ပိုင်းတွင် ဘန်ကောက် (Bangkok)) နှင့် ဟွေး (Huế) ရှိ ဗျူဟာချများကို အားပေးအားမြှောက်ပြုခဲ့သည်။ ခမာဘုရင့်နေထိုင်ရာများအပေါ် တိုက်ခိုက်မှုများနှင့် သိမ်းပိုက်မှုများသည် ဘုရင်များကို အခမ်းအနားနှင့် တရားဝင်အာဏာအခြေခံမရှိဘဲ ထားခဲ့သည်။ အုပ်ချုပ်ရေးနှင့် အိမ်ထောင်ရေးမူဝါဒများတွင် ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှုများသည် ဘုရင့်ဂုဏ်သိက္ခာကို ဆုတ်ယုတ်စေခဲ့သည်။ အူဒုံ (Oudong) ကို ၁၆၀၁ ခုနှစ်တွင် အလယ်ခေတ်၏ နောက်ဆုံးဘုရင့်နေထိုင်ရာအဖြစ် တည်ထောင်ခဲ့သည်။

၁၉ ရာစုနှစ်တွင် ကိုလိုနီခေတ် (Colonialism) ဥရောပအင်အားကြီးနိုင်ငံများ ရောက်ရှိလာပြီး ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ ထိန်းချုပ်မှုဆိုင်ရာ ခိုင်မာသောမူဝါဒများဖြင့် ဒေသဆိုင်ရာ ရန်ဖြစ်မှုများကို အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ ရတနကိုစင် ဘုရင့်နိုင်ငံ/ထိုင်းနိုင်ငံ (Rattanakosin Kingdom/Siam) သည် ကိုလိုနီဖြစ်ခြင်းမှ လွတ်မြောက်ခဲ့ပြီး အလယ်အလတ်နိုင်ငံအဖြစ် ရပ်တည်ခဲ့သော်လည်း၊ ဗီယက်နမ် သည် ပြင်သစ် ကိုလိုနီအင်ပါယာ (French colonial empire) ၏ အဓိကဗဟိုချက်ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယား (Cambodia) သည် အများစု လျစ်လျူရှုခံခဲ့ရသော်လည်း ပြင်သစ် အင်ဒိုချိုင်းနား (French Indochina) ပြည်ထောင်စုမှ ကိုလိုနီအဖြစ် သိမ်းပိုက်ခံခဲ့ရပြီး အသိအမှတ်ပြုခံရသော အဖွဲ့အစည်းတစ်ခုအဖြစ် ၎င်း၏ အမှတ်အသားကို ပြန်လည်ရယူနိုင်ခဲ့သည်။

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်း ဂျပန်၏ ကမ္ဘောဒီးယားသိမ်းပိုက်မှု (Japanese occupation of Cambodia) နှင့် ဘုရင် နိုရိုဒုံ ဆီဟာနု (Norodom Sihanouk) ၏ ရာထူးတင်မြှောက်မှု တို့နှင့် တိုက်ဆိုင်ခဲ့ပြီး၊ ထိုအချိန်မှစ၍ ကမ္ဘောဒီးယား၏ ခေတ်သစ်သမိုင်း (modern Cambodian history) စတင်ခဲ့သည်။ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် လွတ်လပ်ရေးရခဲ့သော ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင့်နိုင်ငံ (၁၉၅၃-၁၉၇၀) (Kingdom of Cambodia (1953–70)) သည် အမေရိကန်နှင့် ဆိုဗီယက်ယူနီယံ၏ နျူကလီးယားအင်အားကြီးနိုင်ငံများ၏ သဘောထားကွဲလွဲမှုဖြင့် ပုံဖော်ထားသော ကမ္ဘာတွင် ဘက်မလိုက်ဘဲ ရှိနေရန် ရုန်းကန်ခဲ့ရသည်။ ဗီယက်နမ်စစ်ပွဲ (Vietnam War) ပြင်းထန်လာသည်နှင့်အမျှ ကမ္ဘောဒီးယား (Cambodia) သည် ပို၍ပါဝင်ပတ်သက်လာခဲ့ပြီး၊ ၁၉၇၀ တွင် ခမာသမ္မတနိုင်ငံ (Khmer Republic) ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့သည်။ အခြားရလဒ်တစ်ခုမှာ ကမ္ဘောဒီးယား ပြည်တွင်းစစ် (Cambodian Civil War) ဖြစ်ပြီး ၁၉၇၅ တွင် ခမာရူး (Khmer Rouge) မှ သိမ်းပိုက်မှုဖြင့် အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယား သည် ၎င်း၏ အမှောင်မိုက်ဆုံးအချိန်ဖြစ်သော ဒီမိုကရက်တစ် ကမ္ဘူဇာ (Democratic Kampuchea) ကို ခံစားခဲ့ရပြီး၊ ကမ္ဘောဒီးယား-ဗီယက်နမ် စစ်ပွဲ (Cambodian–Vietnamese War)၊ ကမ္ဘူဇာ ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံ (People's Republic of Kampuchea) နှင့် ကုလသမဂ္ဂ ကမ္ဘောဒီးယားဆိုင်ရာ အကူးအပြောင်းအာဏာပိုင်အဖွဲ့ (United Nations Transitional Authority in Cambodia) ၏ လုပ်ပိုင်ခွင့်တို့မှတဆင့် ၁၉၉၃ ခုနှစ်မှစ၍ ခေတ်သစ် ကမ္ဘောဒီးယား (Modern Cambodia) သို့ ဦးတည်ခဲ့သည်။

ရှေးသမိုင်းနှင့် အစောပိုင်းသမိုင်း

အဓိကဆောင်းပါး - ကမ္ဘောဒီးယား၏ အစောပိုင်းသမိုင်း (Early history of Cambodia)

ကာဗွန်ရေဒီယို အချိန်သတ်မှတ်ခြင်း (Radiocarbon dating) အရ ကမ္ဘောဒီးယား ၏ အနောက်မြောက်ဘက် ဘက်တမ်ဘန်ခရိုင် (Battambang Province) ရှိ လာင်စပိန်း (Laang Spean) ဂူတစ်ခုတွင် ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၆၀၀၀ မှ ၇၀၀၀ (6000 to 7000 BCE) ခန့်က ဟိုအာဘင်ဟီယန် (Hoabinhian) ကျောက်သားကိရိယာများနှင့် ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၄၂၀၀ (4200 BCE) မှ အိုးခွက်များ ရှိနေကြောင်း အတည်ပြုခဲ့သည်။ ၂၀၀၉ ခုနှစ်မှစ၍ ပြင်သစ်-ကမ္ဘောဒီးယား ရှေးသမိုင်းမစ်ရှင် (Franco-Cambodian Prehistoric Mission) ၏ ရှေးဟောင်းသုတေသနလုပ်ငန်းများသည် ဂူအတွင်း လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၇၁,၀၀၀ (71,000 years BP) မှ နီအိုလစ်သ် (Neolithic) ခေတ်အထိ ပြည့်စုံသော ယဉ်ကျေးမှုဆက်စပ်မှုကို မှတ်တမ်းတင်ထားသည်။ ၂၀၁၂ ခုနှစ်မှစတင်သော တွေ့ရှိချက်များအရ ဂူအတွင်းတွင် အမဲလိုက်သူနှင့် စုဆောင်းသူများ၏ ပထမဆုံးနေထိုင်မှု အမှတ်အသားများ၊ ထို့နောက် နီအိုလစ်သ် (Neolithic) လူများမှ အဆင့်မြင့်အမဲလိုက်နည်းဗျူဟာများ၊ ကျောက်သားကိရိယာပြုလုပ်နည်းများ၊ အလွန်အနုပညာရှိသော အိုးခွက်ပြုလုပ်မှုနှင့် ဒီဇိုင်းများ၊ အတူပါ ရှုပ်ထွေးသော လူမှုရေး၊ ယဉ်ကျေးမှု၊ သင်္ကေတဆိုင်ရာ နှင့် ဈာပနဆိုင်ရာ အလေ့အကျင့်များ ပါဝင်ကြောင်း ဘုံအဓိပ္ပာယ်ဖွင့်ဆိုချက်သို့ ဦးတည်သွားသည်။ ကမ္ဘောဒီးယား သည် ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၂၀၀၀ မှ ခရစ်နှစ် ၁၀၀၀ (2000 BCE to 1000 CE) အထိ ဒေသတွင်း ၃၀၀၀ နှစ်ကြာ တည်ရှိခဲ့သော ပင်လယ်ကျောက်စိမ်းလမ်း (Maritime Jade Road) တွင် ပါဝင်ခဲ့သည်။

ကမ္ဘုံချနန်းခရိုင် (Kampong Chhnang Province) ရှိ ဆမ်ရုံဆန် (Samrong Sen) တွင် တွေ့ရှိသော ဦးခေါင်းခွံနှင့် လူ့အရိုးများသည် ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၁၅၀၀ (1500 BCE) မှ စတင်ခဲ့သည်။ ဟန်ဆော့ဖဒီ (Heng Sophady, 2007) က ဆမ်ရုံဆန် (Samrong Sen) နှင့် ကမ္ဘောဒီးယားအရှေ့ပိုင်းရှိ စက်ဝိုင်းပုံ မြေကွက်နေရာများကို နှိုင်းယှဉ်ခဲ့သည်။ ဤလူများသည် အရှေ့တောင်တရုတ်မှ အင်ဒိုချိုင်းနှင့် ကျွန်းဆွယ် (Indochinese Peninsula) သို့ ရွှေ့ပြောင်းလာခဲ့သူများ ဖြစ်နိုင်သည်။ ပညာရှင်များက အရှေ့တောင်အာရှတွင် ဆန်စပါးစိုက်ပျိုးမှုနှင့် ကြေးထည်ပြုလုပ်မှု၏ ပထမဆုံးအစကို ဤလူများနှင့် ဆက်စပ်ဖော်ပြသည်။

၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် အနောက်မြောက် ကမ္ဘောဒီးယား ရှိ ဖုမ်စနွေ (Phum Snay) သင်္ချိုင်းများမှ အရိုးများကို စစ်ဆေးခဲ့ရာ အထူးသဖြင့် ဦးခေါင်းတွင် ဒဏ်ရာများ အလွန်များပြားကြောင်း တွေ့ရှိခဲ့ပြီး ၎င်းတို့သည် လူအချင်းချင်း အကြမ်းဖက်မှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ဖွယ်ရှိသည်။ သင်္ချိုင်းများတွင် ဓားများနှင့် ပဋိပက္ခတွင် အသုံးပြုသော အခြားထိုးစစ်လက်နက်များ အမြောက်အမြားပါရှိသည်။

အရှေ့တောင်အာရှ၏ သံခေတ် (Iron Age) ကာလသည် ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၅၀၀ (500 BCE) ခန့်တွင် စတင်ပြီး ဖူနန်ခေတ် (Funan era) အဆုံး - ခရစ်နှစ် ၅၀၀ (500 A.D.) ခန့်အထိ ဆက်လက်တည်ရှိခဲ့သည်။ ၎င်းသည် အိန္ဒိယနှင့် တောင်အာရှနှင့် ရေရှည်တည်တံ့သော ပင်လယ်ရေကြောင်းကုန်သွယ်မှုနှင့် လူမှုနိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ အပြန်အလှန်ဆက်သွယ်မှုအတွက် ပထမဆုံး ခိုင်မာသော သက်သေအထောက်အထားများ ပေးထားသည်။ ခရစ်နှစ် ၁ ရာစုတွင် အခြေချနေထိုင်သူများသည် ရှုပ်ထွေးပြီး စည်းလုံးသော လူ့အဖွဲ့အစည်းများ၊ ယနေ့ခေတ်နှင့် အလွန်ဆက်စပ်နေသော အဆင့်မြင့် စကားပြောဘာသာစကားများ လိုအပ်သည့် မတူကွဲပြားသော ဘာသာရေးဆိုင်ရာ စကြဝဠာဗေဒါကို ဖော်ဆောင်ခဲ့သည်။ အဆင့်မြင့်ဆုံး အုပ်စုများသည် ကမ်းရိုးတန်းတစ်လျှောက်နှင့် မဲခေါင်မြစ် (Mekong River) အောက်ပိုင်းနှင့် မြစ်ဝကျွန်းပေါ်ဒေသများတွင် တိုင်ပေါ်အိမ်များတွင် နေထိုင်ကြပြီး ဆန်စပါးစိုက်ပျိုးခြင်း၊ ငါးဖမ်းခြင်းနှင့် အိမ်မွေးတိရစ္ဆာန်များ မွေးမြူခြင်းတို့ကို ပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။

ဖူနန် ဘုရင့်နိုင်ငံ (ခရစ်နှစ် ၁ ရာစု – ၅၅၀/၆၂၇) (Funan Kingdom (1st century – 550/627))

အဓိကဆောင်းပါး - ဖူနန် ဘုရင့်နိုင်ငံ (Kingdom of Funan)

တရုတ်မှတ်တမ်းများတွင် ကမ္ဘောဒီးယား နှင့် ဗီယက်နမ် နယ်မြေပေါ်ရှိ ပထမဆုံး စည်းလုံးဖွဲ့စည်းထားသော နိုင်ငံရေးအဖွဲ့အစည်း ဖူနန် ဘုရင့်နိုင်ငံ (Kingdom of Funan) ၏ အသေးစိတ်မှတ်တမ်းများ ပါရှိပြီး ၎င်းကို "လူဦးရေများပြီး မြို့ပြဗဟိုများ၊ ပိုလျှံစားနပ်ရိက္ခာထုတ်လုပ်မှု၊ လူမှုနိုင်ငံရေးအဆင့်ခွဲခြားမှု နှင့် အိန္ဒိယဘာသာရေးအယူဝါဒများဖြင့် တရားဝင်မှု" ဟု ဖော်ပြထားသည်။ ခရစ်နှစ် ၁ မှ ၆ ရာစုအတွင်း မဲခေါင် (Mekong) နှင့် ဘာဆက် မြစ် (Bassac river) အောက်ပိုင်းတစ်ဝိုက်တွင် ဗဟိုပြုထားပြီး "တံတိုင်းနှင့် ကျုံးများဖြင့် ဝိုင်းထားသော မြို့များ" ဖြစ်သည့် တာကီယိုခရိုင် (Takeo Province) ရှိ အင်ကောဘိုရီ (Angkor Borei) နှင့် ခေတ်သစ် အန်ဂျန်ခရိုင် (An Giang Province)၊ ဗီယက်နမ် ရှိ အုတ်အိုး (Óc Eo) တို့ ပါဝင်သည်။

အစောပိုင်း ဖူနန် သည် သီးခြားအုပ်ချုပ်သူများရှိသော လွတ်လပ်သော အသိုင်းအဝိုင်းများဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားပြီး၊ ဘုံယဉ်ကျေးမှုနှင့် ကျေးလက်ဒေသရှိ ဆန်စပါးစိုက်ပျိုးသူများနှင့် ကမ်းရိုးတန်းမြို့များရှိ ကုန်သည်များ၏ မျှဝေစီးပွားရေးဖြင့် ဆက်သွယ်ထားကာ၊ ပိုလျှံဆန်ထုတ်လုပ်မှုသည် ဆိပ်ကမ်းများသို့ ရောက်ရှိခဲ့ပြီး စီးပွားရေးအရ အပြန်အလှန်မှီခိုနေခဲ့သည်။

၁၉၈၆ ခုနှစ်တွင် ဖူနန် (Funan) သည် အင်ဒိုချိုင်းနှင့် (Indochina) ၏ ဗျူဟာမြောက် ကမ်းရိုးတန်းနှင့် ပင်လယ်ရေကြောင်းကုန်သွယ်လမ်းကြောင်းများကို ထိန်းချုပ်ခဲ့သည်။ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် ဘာသာရေးဆိုင်ရာ အယူအဆများသည် အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ ကုန်သွယ်မှု (Indian Ocean trade) လမ်းကြောင်းမှတဆင့် ဖူနန် သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ အိန္ဒိယ (India) နှင့် ကုန်သွယ်မှုသည် ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၅၀၀ (500 BCE) မတိုင်မီကတည်းက စတင်ခဲ့ပြီး သင်္သကရိုက် (Sanskrit) သည် ပါဠိ (Pali) ကို အစားမထိုးမီ ဖြစ်သည်။ ဖူနန် (Funan) ၏ ဘာသာစကားသည် ခမာဘာသာစကား၏ အစောပိုင်းပုံစံဖြစ်ပြီး ရေးသားမှုပုံစံမှာ သင်္သကရိုက် (Sanskrit) ဖြစ်ကြောင်း ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။

The territories of Eastern Wu (in green), 262 CE

Roman trade with India according to the Periplus Maris Erythraei, 1st century CE

၂၀၁၂-၂၀၁၃ ကာလအတွင်း တရုတ် အရှေ့ဝူ (Eastern Wu) ဘုရင့်နိုင်ငံမှ အဆင့်မြင့်ပုဂ္ဂိုလ်များသည် ဖူနန် မြို့ ဗျာဓါရာပူရကို လည်ပတ်ခဲ့သည်။ သံတမန်များဖြစ်သော ကန်တိုင်နှင့် ဇူယင်းတို့က ဖူနန် ကို ထူးခြားသော ဟိန္ဒူဘာသာ (Hinduism) ယဉ်ကျေးမှုအဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ဟန်မင်းဆက် (Han Dynasty) ၏ တောင်ဘက်သို့ ချဲ့ထွင်မှုပြီးနောက် ခရစ်နှစ်မတိုင်မီ ၂ ရာစု (2nd century BCE) ခန့်တွင် တရုတ်နှင့် ကုန်သွယ်မှု စတင်ခဲ့သည်။ ဖူနန် သည် "ကမ်းရိုးတန်းဧရိယာများအပြင် ဗျူဟာမြောက် ကုန်းလမ်းများကို ထိန်းချုပ်ခဲ့" ပြီး အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ ကုန်သွယ်မှု ကွန်ရက် (Indian Ocean trade network) နှင့် တရုတ်အကြား "စီးပွားရေးနှင့် အုပ်ချုပ်ရေးဗဟိုချက်" အဖြစ် ထင်ရှားသော အနေအထားကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ ၎င်းကို ပင်လယ်ပိုးလမ်းကြောင်း (Maritime Silk Road) ဟု စုပေါင်းခေါ်ဆိုသည်။ ရောမနှင့် အိန္ဒိယ ကုန်သွယ်မှု (Roman trade with India) လမ်းကြောင်းများသည် ဝေးလံသော ရောမအင်ပါယာ (Roman Empire) သို့ ရောက်ရှိခဲ့ပြီး၊ ခရစ်နှစ် ၂ နှင့် ၃ ရာစု (2nd and 3rd century) အခြေချနေထိုင်မှုများ၏ ရှေးဟောင်းသုတေသန တူးဖော်မှုများတွင် ရောမနှင့် ဆာဆန်နီယန် အင်ပါယာ (Sasanian Empire) မှ ဒင်္ဂါးများနှင့် ရှေးဟောင်းပစ္စည်းများ တွေ့ရှိခဲ့ခြင်းဖြင့် အတည်ပြုနိုင်ခဲ့သည်။

ဖူနန် သည် အုတ်အိုး (Óc Eo) ဒဏ္ဍာရီနှင့် ခမာတည်ထောင်မှု ဒဏ္ဍာရီတို့နှင့် ဆက်စပ်နေပြီး၊ ၎င်းတွင် အိန္ဒိယ ဗြဟ္မဏ (Brahman) သို့မဟုတ် မင်းသားတစ်ဦး ဖြစ်သည့် ခမာဘာသာဖြင့် ပရဟ်သောင်း (Preah Thaong)၊ သင်္သကရိုက် (Sanskrit) ဖြင့် ကောင်ဒင်ည (Kaundinya)၊ တရုတ်မှတ်တမ်းတွင် ဟွန်တန် (Hun-t’ien) ဟု ခေါ်သော ပုဂ္ဂိုလ်သည် ဒေသခံအုပ်ချုပ်သူ နာဂီဆိုမာ (Nagi Soma) (တရုတ်မှတ်တမ်းတွင် လျူ-ယဲ (Lieu-Ye)) နှင့် လက်ထပ်ကာ ပထမဆုံး ကမ္ဘောဒီးယား ဘုရင်များ (List of monarchs of Cambodia) မင်းဆက်ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်ဟု ဆိုသည်။

ပညာရှင်များက ဤဇာတ်လမ်းသည် အမှန်တကယ်ဖြစ်ရပ်များတွင် မည်မျှ အမြစ်တွယ်နေသလဲ၊ ကောင်ဒင်ည၏ မူလဇစ်မြစ်နှင့် အဆင့်အတန်းကို အငြင်းပွားကြသည်။ တရုတ်စာရွက်စာတမ်းတစ်ခု (၄ ကြိမ် ပြင်ဆင်ခဲ့သည်) နှင့် ၃ ရာစု (3rd century) ချမ်ပါ (Champa) ၏ ကမ္ပည်းစာသည် ထိုခေတ်က ရင်းမြစ်များဖြစ်သည်။ အချို့ပညာရှင်များက ဤဇာတ်လမ်းကို ရှေးယဉ်ကျေးမှုနှင့် ဒေသခံ စကြဝဠာဗေဒါသို့ အိန္ဒိယ ဟိန္ဒူ (Hindu) နှင့် ဗုဒ္ဓဘာသာ (Buddhist) ယုံကြည်ချက်များ ပျံ့နှံ့မှု၏ နိမိတ်ပုံ (allegory) တစ်ခုသာဟု ယူဆကြပြီး၊ အချို့သမိုင်းပညာရှင်များက အချိန်ကာလအရ ပယ်ချကြသည်။

တရုတ်မှတ်တမ်းများအရ ဖူနန် သည် ဘုရင် ဖန်ရှီမာန် (Fan Shih-man) လက်ထက် ၃ ရာစု (3rd century) အစောပိုင်းတွင် ၎င်း၏ နယ်မြေအကြီးဆုံး အထွတ်အထိပ်သို့ ရောက်ရှိခဲ့ပြီး တောင်ဘက်တွင် မလေးရှား (Malaysia) နှင့် အနောက်ဘက်တွင် မြန်မာ (Myanmar/Burma) အထိ ချဲ့ထွင်ခဲ့သည်။ ကုန်သွယ်လုပ်ငန်းမလွတ်လပ်မှု (မာကန်တိုင်လစ်ဇင် (mercantilism)) စနစ်ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ တင်ပို့မှုများတွင် သစ်တောထွက်ကုန်များမှ ရွှေ၊ ဆင်၊ ဆင်စွယ်၊ ကြံ့ချိုသတ္တိ၊ ငှက်မွှေးများ၊ ကတ္တမာ ကဲ့သို့သော ရိုင်းစိုင်းသော အမွှေးနံ့သာများ၊ သားရေ၊ နှင့် မွှေးကြိုင်သော သစ်သားများ ပါဝင်သည်။ ဖန်ရှီမာန် လက်ထက်တွင် ဖူနန် သည် အင်အားကြီးသော ရေယာဉ်စုကို ထိန်းသိမ်းခဲ့ပြီး "ဆိပ်ကမ်းများတစ်လျှောက် နိုင်ငံခြားကုန်သည်များကို ထောက်ပံ့ရန်နှင့် အနောက်နှင့် တောင်ဘက်သို့ ချဲ့ထွင်မှုမစ်ရှင်များကို စတင်ရန် အသုံးပြုသည့် ပိုလျှံထွက်ကုန်များ ထုတ်လုပ်သည့် အခွန်အခ အခြေခံစီးပွားရေး" ပေါ်တွင် အဆင့်မြင့် ဗျူရိုကရေစီဖြင့် အုပ်ချုပ်ခဲ့သည်။

သမိုင်းပညာရှင်များက ဖူနန် ၏ နိုင်ငံရေးအဆင့်အတန်းနှင့် ခိုင်မာမှုနှင့်ပတ်သက်၍ ဆန့်ကျင်ဘက် အမြင်များ ထားရှိကြသည်။ မိရီယမ် တီ. စတာ့ခ် (Miriam T. Stark) က ၎င်းကို ရိုးရှင်းစွာ ဖူနန် ဟုသာ ခေါ်ဆိုပြီး "[ဖူနန် (Funan)] ကို အစောပိုင်း 'နိုင်ငံတော်' အဖြစ် သတ်မှတ်ခြင်းသည် မှတ်တမ်းနှင့် သမိုင်းဆိုင်ရာ သက်သေများကို အသုံးပြု၍ သမိုင်းပညာရှင်များက အဓိကတည်ဆောက်ထားခြင်းဖြစ်သည်" ဟု ဖော်ပြသည်။ မိုက်ကယ် ဗစ်ကာရီ (Michael Vickery) က "ဆိပ်ကမ်းများစွာသည် စည်းလုံးသော နိုင်ငံတစ်ခုဖြစ်ခဲ့ဖွယ် မရှိသလို 'အင်ပါယာ' တစ်ခုဖြစ်ခဲ့ဖွယ် ပိုမိုမဖြစ်နိုင်ပေ" ဟု မှတ်ချက်ပြုသည်။ အခြားရင်းမြစ်များကမူ အင်ပါယာအဆင့်ကို ညွှန်ပြသည် - "အရှေ့ဘက် တောင်ဗီယက်နမ်နှင့် အနောက်ဘက် မလေးကျွန်းဆွယ်သို့ ကျွန်ဘုရင့်နိုင်ငံများ ပျံ့နှံ့ခဲ့သည်" နှင့် "ဤကာလ၏ အင်ပါယာ ၂ ခုဖြစ်သည့် ဖူနန် နှင့် သရီဝိဇယကို ကြည့်ရှုမည်" ဟု ဖော်ပြသည်။

ဖူနန် မည်ကဲ့သို့ အဆုံးသတ်သွားသည်ကို ပညာရှင်များအကြား အများနှင့်တူညီသော ပဋိပက္ခများကြောင့် အတိအကျ သတ်မှတ်ရန် မဖြစ်နိုင်ပေ။ ချန်လာ (Chenla) သည် တရုတ်မှတ်တမ်းများတွင် ဖူနန် ၏ ဆက်ခံသူအဖြစ် ခရစ်နှစ် ၆၁၆/၆၁၇ (616/617 CE) တွင် ပထမဆုံး ပေါ်ထွက်လာသည်။

"...ဖူနန်၏ ကျဆုံးမှုသည် ၅ ရာစု (5th century CE) မှစ၍ မလေးကျွန်းဆွယ်လမ်းကြောင်းမှ မလက္ကာရေလက်ကြားသို့ ပင်လယ်ရေကြောင်းကုန်သွယ်လမ်းကြောင်း ပြောင်းလဲမှု၏ ရလဒ်မဟုတ်ခဲ့ပါ။ အစား၊ ၇ ရာစု (7th century CE) တွင် ပင်လယ်ရေကြောင်းကုန်သွယ်လမ်းကြောင်း ပြောင်းလဲမှု၏ အတိအကျအကြောင်းရင်းမှာ ချန်လာ (Chenla) မှ ဖူနန်ကို သိမ်းပိုက်ခြင်းဖြစ်သည်ဟု ဖော်ပြသည်..."

"ဖူနန်သည် အရှေ့တောင်အာရှ ပင်လယ်ရေကြောင်းကုန်သွယ်လမ်းကြောင်းများ ပြောင်းလဲမှုကြောင့် ဆုတ်ယုတ်လာခဲ့သည်မှာ အမှန်ဖြစ်ပြီး၊ အုပ်ချုပ်သူများသည် ကုန်းတွင်းပိုင်းတွင် စည်းစိမ်ဥစ္စာအရင်းအမြစ်သစ်များကို ရှာဖွေရတော့မည်..."

"၅ ရာစု (5th century) နှောင်းပိုင်းတွင်၊ အရှေ့တောင်အာရှမှတဆင့် နိုင်ငံတကာကုန်သွယ်မှုသည် မလက္ကာရေလက်ကြားမှတဆင့် လုံးလုံးလျားလျား ဦးတည်သွားခဲ့သည်။ ဤကုန်သွယ်မှု၏ အမြင်အရဆိုလျှင် ဖူနန်သည် ၎င်း၏ အသုံးဝင်မှုကို ကျော်လွန်သွားခဲ့ပြီ..."

"ကမ္ပည်းစာမှတ်တမ်းတွင် ထိုသို့သော အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်ဆိုချက်များကို ခွင့်ပြုထားခြင်း မရှိပါ။ ဖူနန်-ချန်လာ အကူးအပြောင်းကို နောက်ကြောင်းပြန်တွေ့ဆုံသော ကမ္ပည်းစာများသည် နိုင်ငံရေးပြတ်တောက်မှုကို လုံးဝမညွှန်ပြပါ..."

အစောပိုင်းသမိုင်းကာလတစ်ခုလုံး၏ ရှေးဟောင်းသုတေသနချဉ်းကပ်မှုနှင့် အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်ဆိုမှုသည် အနာဂတ်သုတေသနအတွက် အဆုံးအဖြတ်ပေးသော ဖြည့်စွမ်းမှုတစ်ခုအဖြစ် ယူဆသည်။ မဲခေါင်အောက်ပိုင်း ရှေးဟောင်းသုတေသန စီမံကိန်း (Lower Mekong Archaeological Project) သည် ဤဒေသတွင် အစောပိုင်းသမိုင်းကာလအတွင်း နိုင်ငံရေးရှုပ်ထွေးမှု ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုကို အာရုံစိုက်ထားသည်။ ၂၀၀၃ မှ ၂၀၀၅ ခုနှစ်အတွင်း LOMAP စစ်တမ်းရလဒ်များက "...ဒေသတွင်း၏ အရေးပါမှုသည် အင်ကောခေတ်မတိုင်မီကာလတစ်လျှောက် မတိမ်းမယိမ်းဆက်လက်တည်ရှိခဲ့ပြီး၊ အနည်းဆုံး စစ်တမ်းကောက်ယူထားသော နေရာ ၃ ခုတွင် အင်ကောခေတ်ကာလမှ ရက်စွဲများ ပါရှိပြီး မြစ်ဝကျွန်းပေါ်၏ ဆက်လက်အရေးပါမှုကို ဖော်ပြသည်" ဟု ဆုံးဖြတ်ရန် ကူညီပေးခဲ့သည်။

ချန်လာ ဘုရင့်နိုင်ငံ (၆ ရာစု – ၈၀၂) (Chenla Kingdom (6th century – 802))

အဓိကဆောင်းပါး - ချန်လာ ဘုရင့်နိုင်ငံ (Chenla Kingdom)

အကျယ်တဝင့် ဖော်ပြထားသောဆောင်းပါး - Chenla Kingdom

Chenla-era statue of Buddha found at Binh Hoa, Long An

Ancient Khmer script

Archers mounted on war elephants, stone relief at the Bayon

Map of South-east Asia c. 900 CE, showing the Khmer Empire in red, Champa in yellow and Haripunjaya in light green, plus additional surrounding states

Bakong, one of the earliest temple mountain in Khmer architecture

The mainland of Southeast Asia at the end of the 13th century

တရုတ် စွေ့မင်းဆက် (Sui dynasty) ၏ သမိုင်းမှတ်တမ်းများတွင် ချန်လာ (Chenla) ဟုခေါ်သော နိုင်ငံတစ်ခုသည် ခရစ်နှစ် ၆၁၆ သို့မဟုတ် ၆၁၇ (616 or 617 CE) တွင် တရုတ်နိုင်ငံသို့ သံတမန်စေလွှတ်ခဲ့ကြောင်း မှတ်တမ်းတင်ထားသည်။ ၎င်းတွင် ချန်လာ (Chenla) သည် ဖူနန် ဘုရင့်နိုင်ငံ (Kingdom of Funan) ၏ ကျွန်နိုင်ငံဖြစ်ခဲ့သော်လည်း ၎င်း၏ အုပ်ချုပ်သူ စိတြစနာ-မဟန္ဒြဝါမန် (Citrasena-Mahendravarman) လက်ထက်တွင် ဖူနန် ကို သိမ်းပိုက်ကာ လွတ်လပ်ရေးရရှိခဲ့သည်ဟု ဖော်ပြထားသည်။

ချန်လာ (Chenla) နှင့်ပတ်သက်သော တရုတ်မှတ်တမ်းအများစု၊ အထူးသဖြင့် ချန်လာ (Chenla) မှ ဖူနန် ကို သိမ်းပိုက်ခြင်းဆိုင်ရာ မှတ်တမ်းများကို ၁၉၇၀ ခုနှစ်များမှစ၍ အငြင်းပွားခဲ့ကြသည်။ ၎င်းမှတ်တမ်းများသည် တရုတ်မှတ်တမ်းများတွင် တစ်ခုတည်းသော မှတ်ချက်များပေါ်တွင် အခြေခံထားပြီး၊ စာရေးဆရာ ကလော့ဒ် ဂျက်ကွတ် (Claude Jacques) က ဖူနန် နှင့် ချန်လာ (Chenla) ဟူသော တရုတ်အသုံးအနှုန်းများ၏ မရေရာသော သဘောသဘာဝကို အလေးပေးဖော်ပြခဲ့သည်။ ဒေသတွင်း ကမ္ပည်းစာများ ပိုမိုရရှိလာချိန်တွင် ကလော့ဒ် ဂျက်ကွတ် က "အလွန်အခြေခံသော သမိုင်းဆိုင်ရာ အမှားများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်" ဟု အနှစ်ချုပ်ဖော်ပြပြီး၊ "အင်ကောမတိုင်မီ ကမ္ဘောဒီးယား၏ သမိုင်းကို [ကမ္ဘောဒီးယား] ကမ္ပည်းစာများထက် တရုတ်မှတ်တမ်းများပေါ်တွင် ပိုမိုအခြေခံ၍ ပြန်လည်တည်ဆောက်ခဲ့သည်" ဟုဆိုကာ၊ ကမ္ပည်းစာအသစ်များ ရှာဖွေတွေ့ရှိလာသောအခါ သုတေသီများသည် "တရုတ်အစီရင်ခံစာများကို မေးခွန်းထုတ်ရန်ထက် အစောပိုင်းမူကြမ်းနှင့် အသစ်တွေ့ရှိသော အချက်အလက်များကို ချိန်ညှိရန် နှစ်သက်ခဲ့ကြသည်" ဟု ဖော်ပြခဲ့သည်။

ချန်လာ (Chenla) ၏ ဗဟိုချက်သည် ခေတ်သစ် လာအိုနိုင်ငံတွင် ရှိသည်ဟူသော အယူအဆကိုလည်း အငြင်းပွားခဲ့ကြသည်။ "လိုအပ်သည်မှာ ၎င်းသည် ဖူနန် မှ ကုန်းတွင်းပိုင်းသို့ ရှိရန်သာဖြစ်သည်" ဟု ဖော်ပြသည်။ အင်ကောမတိုင်မီ ကမ္ဘောဒီးယား၏ အရေးကြီးဆုံး နိုင်ငံရေးမှတ်တမ်းဖြစ်သော ဘာဖနမ် (Ba Phnom) မှ ကမ္ပည်းစာ K53 (ခရစ်နှစ် ၆၆၇ (667 CE) မှ) သည် ဘုရင်များ ရုဒြဝါမန် (Rudravarman)၊ ဘာဝဝါမန် ၁ (Bhavavarman I)၊ မဟန္ဒြဝါမန် (Mahendravarman [Citrasena])၊ အီရှာနဝါမန် (Īśānavarman)၊ နှင့် ဂျယဗာမန် ၁ (Jayavarman I) တို့၏ ဆက်ခံမှု သို့မဟုတ် ကမ္ပည်းစာကို ထုတ်လုပ်သော အရာရှိမိသားစု၏ အဆင့်အတန်းတွင် နိုင်ငံရေးပြတ်တောက်မှု မညွှန်ပြထားပါ။ နှစ်အနည်းငယ်အကြာ ကမ္ပည်းစာ K44 (ခရစ်နှစ် ၆၇၄ (674 CE)) သည် ဂျယဗာမန် ၁ ၏ နာယကအဖြစ်ဖြင့် ကမ္ဘုတ် ခရိုင် (Kampot province) တွင် တည်ထောင်မှုတစ်ခုကို အထိမ်းအမှတ်ပြုထားပြီး၊ ဘုရင် ရောဒြဝါမာ (Raudravarma) ခေတ် - ဖူနန်၏ ရုဒြဝါမန် (Rudravarman) ဟု ယူဆရသည့် - အစောပိုင်းတည်ထောင်မှုကို ရည်ညွှန်းထားသော်လည်း၊ နိုင်ငံရေးပြတ်တောက်မှု၏ အရိပ်အမြွက်မရှိပေ။

တန်မင်းဆက်၏ သမိုင်းသစ် (New Book of Tang) တွင် ၇၀၆ ခုနှစ်နောက်ပိုင်း မကြာမီတွင် နိုင်ငံသည် ကုန်းချန်လာ (Land Chenla - ចេនឡាដីគោក) နှင့် ရေချန်လာ (Water Chenla - ចេនឡាទឹកលិច) ဟူ၍ နှစ်ပိုင်းခွဲသွားသည်ဟု အခိုင်အမာဖော်ပြထားသည်။ ဤအမည်များသည် မြောက်ပိုင်းနှင့် တောင်ပိုင်းဟူသော နှစ်ပိုင်းကို ဆိုလိုပြီး၊ ၎င်းတို့ကို အဆင်ပြေစွာ အထက်ချန်လာ (Upper Chenla) နှင့် အောက်ချန်လာ (Lower Chenla) ဟု ရည်ညွှန်းနိုင်သည်။

၈ ရာစု (8th century) နှောင်းပိုင်းတွင် ရေချန်လာ (Water Chenla) သည် ဂျာဗားရှိ ရှိုင်လန္ဒြမင်းဆက် (Sailendra dynasty) ၏ ကျွန်နိုင်ငံဖြစ်လာခဲ့ပြီး၊ ၎င်း၏ နောက်ဆုံးဘုရင်များ အသတ်ခံရပြီး ခရစ်နှစ် ၇၉၀ (790 CE) ခန့်တွင် ဂျာဗားဘုရင့်အာဏာသို့ ပေါင်းစည်းခံခဲ့ရသည်။ ကုန်းချန်လာ (Land Chenla) သည် ဂျယဗာမန် ၂ (Jayavarman II) လက်ထက် ခရစ်နှစ် ၈၀၂ (802 CE) တွင် လွတ်လပ်ရေးရရှိခဲ့သည်။

ရှေးတရုတ်မှတ်တမ်းများတွင် ခေတ်သစ် တောင်ပိုင်းလာအိုတွင် ရှိသော ရှရှေဌပူရ (Shreshthapura) မြို့တော်တွင် အုပ်ချုပ်ခဲ့သော ဘုရင် ရှရူတဝါမန် (Shrutavarman) နှင့် ရှရှေဌဝါမန် (Shreshthavarman) ဟူသော ဘုရင် ၂ ပါးကို ဖော်ပြထားသည်။ ကမ္ဘောဒီးယား၏ နောင်လာမည့် အမှတ်အသားအပေါ် ကြီးမားသော ဩဇာလွှမ်းမိုးမှုကို ခေတ်သစ် ကမ္ဘောဒီးယား၏ ကမ္ဘုံသုမ်မြို့ (Kampong Thom) တွင် ရှိသော ဘာဝပူရ (Bhavapura) ၏ ခမာဘုရင့်နိုင်ငံမှ ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။ ၎င်း၏ အမွေအနှစ်မှာ ၎င်း၏ အရေးအပါဆုံး ဘုရင် အီရှာနဝါမန် (Ishanavarman) ဖြစ်ပြီး၊ သူသည် ခရစ်နှစ် ၆၁၂-၆၂၈ (612–628) အတွင်း ဖူနန် ဘုရင့်နိုင်ငံ (Kingdom of Funan) ကို လုံးဝသိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ သူသည် ဆမ်ဘော ပရီကုတ် (Sambor Prei Kuk) တွင် မြို့တော်သစ်ကို ရွေးချယ်ကာ ၎င်းကို အီရှာနပူရ (Ishanapura) ဟု အမည်ပေးခဲ့သည်။

ခမာအင်ပါယာ (၈၀၂–၁၄၃၁) (Khmer Empire (802–1431))

အဓိကဆောင်းပါး - ခမာအင်ပါယာ (Khmer Empire)

ခမာအင်ပါယာ (Khmer Empire) ၏ ၆ ရာစုကာလသည် နည်းပညာနှင့် အနုပညာဆိုင်ရာ တိုးတက်မှုနှင့် အောင်မြင်မှုများ၊ နိုင်ငံရေးခိုင်မာမှု၊ နှင့် အုပ်ချုပ်ရေးတည်ငြိမ်မှုတို့ကြောင့် ထူးခြားသည်။ ဤအင်ပါယာသည် ကမ္ဘောဒီးယားနှင့် အရှေ့တောင်အာရှ၏ စက်မှုမတိုင်မီ ယဉ်ကျေးမှု၏ ယဉ်ကျေးမှုနှင့် နည်းပညာဆိုင်ရာ အထွတ်အထိပ်ကို ကိုယ်စားပြုသည်။

ခမာအင်ပါယာ (Khmer Empire) မတိုင်မီ ချန်လာ (Chenla) သည် အာဏာဗဟိုများ ပြောင်းလဲနေသော နိုင်ငံရေးအဖွဲ့အစည်းတစ်ခု ရှိခဲ့ပြီး၊ ၈ ရာစု (8th century) အစောပိုင်းတွင် ကုန်းချန်လာ (Land Chenla) နှင့် ရေချန်လာ (Water Chenla) ဟူ၍ နှစ်ပိုင်းခွဲခဲ့သည်။ ၈ ရာစု (8th century) နှောင်းပိုင်းတွင် ရေချန်လာ (Water Chenla) သည် သရီဝိဇယ အင်ပါယာ (Srivijaya Empire) ၏ မလေးလူမျိုးများနှင့် ရှိုင်လန္ဒြအင်ပါယာ (Shailendra Empire) ၏ ဂျာဗားလူမျိုးများမှ သိမ်းယူခံခဲ့ရပြီး နောက်ဆုံးတွင် ဂျာဗားနှင့် သရီဝိဇယ (Srivijaya) သို့ ပေါင်းစည်းခံခဲ့ရသည်။ ကုန်းချန်လာ (Land Chenla) ၏ အုပ်ချုပ်သူ ဂျယဗာမန် ၂ (Jayavarman II) သည် ခရစ်နှစ် ၈၀၂ (802 CE) တွင် ဖနမ်ကူလန် (Phnom Kulen) (မဟန္ဒြတောင် - Mount Mahendra) တွင် ဒဏ္ဍာရီဆန်ဆန် ဟိန္ဒူ (Hindu) သန့်ရှင်းမှုအခမ်းအနားကို စတင်ခဲ့ပြီး၊ ၎င်းသည် နိုင်ငံရေးလွတ်လပ်မှုနှင့် တော်ဝင်တရားဝင်မှုကို ကြေညာရန် ရည်ရွယ်ခဲ့သည်။ သူသည် မိမိကိုယ်ကို ဒေဝရာဇာ (devaraja) - ဘုရားအဖြစ်ခန့်အပ်ခံရသော ဘုရင်၊ အငြင်းပွားမှုမရှိသော ဘုရင်အဖြစ် ကြေညာကာ ရှိုင်လန္ဒြါ (Shailandra) နှင့် သရီဝိဇယ (Srivijaya) မှ လွတ်လပ်ရေးကို တစ်ပြိုင်နက် ကြေညာခဲ့သည်။ သူသည် ခေတ်သစ် ရိုလူအို့စ် (Roluos) မြို့နှင့် နီးသော အင်ကောဒေသ၏ ပထမဆုံး မြို့တော် ဟရီဟရလယ (Hariharalaya) ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။

အင်ဒြဝါမန် ၁ (Indravarman I) (၈၇၇–၈၈၉) နှင့် ၎င်း၏သား နောက်ဆက်ခံသူ ယရှောဝါမန် ၁ (Yasovarman I) (၈၈၉–၉၀၀) တို့သည် မြို့တော် ယရှောဓရပူရ (Yasodharapura) ကို တည်ထောင်ခဲ့ပြီး မြို့တော်မြောက်ဘက်တွင် ဧရာမရေလှောင်ကန်များ (barays) ဆောက်လုပ်ရန် အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ ရေစီမံခန့်ခွဲမှု ကွန်ရက်သည် အင်ကောလွင်ပြင်ပေါ်တွင် ရရှိနိုင်သော ရွှံ့စေးသဲများဖြင့် တည်ဆောက်ထားသော ရေလွှဲမြောင်းများ၊ ရေကန်များ၊ နှင့် ကမ်းပါးများ၏ ရှုပ်ထွေးသော ဖွဲ့စည်းပုံများပေါ်တွင် မူတည်သည်။ အရှေ့ဘာရယ် (East Baray) ၏ ကမ်းပါးများသည် ယနေ့တိုင် တည်ရှိနေပြီး၊ ၎င်းတို့သည် အရှည် ၇ km (၄ mi) ကျော်နှင့် အနံ ၁.၈ km (၁ mi) ရှိသည်။ အကြီးဆုံး အစိတ်အပိုင်းမှာ အနောက်ဘာရယ် (West Baray) ဖြစ်ပြီး၊ ဤရေလှောင်ကန်သည် အရှည် ၈ km (၅ mi)၊ အနံ ၂ km (၁ mi) ခန့်ရှိပြီး ရေ ၅၀ သန်း ကုဗမီတာ ခန့် သိုလှောင်ထားသည်။

တော်ဝင်အုပ်ချုပ်ရေးသည် ရှီဝဘာသာ ဟိန္ဒူ (Shivaite Hindu) နိုင်ငံစီရင်စု၏ ဘာသာရေးအယူအဆနှင့် စစ်သူကြီးနှင့် အကာအကွယ်ပေးသူအဖြစ် ဘုရင်၏ ဗဟိုကိုးကွယ်မှု - "ဝါမန်" (Varman) ပေါ်တွင် အခြေခံထားသည်။ ဤဗဟိုချုပ်ကိုင်မှု အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်သည် တော်ဝင်အရာရှိများကို ပြည်နယ်များသို့ ခန့်အပ်ခဲ့သည်။ မဟိဓရပူရ (Mahidharapura) မင်းဆက် - ၎င်း၏ ပထမဘုရင် ဂျယဗာမန် ၆ (Jayavarman VI) (၁၀၈၀–၁၁၀၇) ဖြစ်ပြီး၊ ဒန်ဂရက် တောင်များ (Dângrêk Mountains) အနောက်ဘက် မွန်မြစ် (Mun river) ချိုင့်ဝှမ်းမှ ဆင်းသက်လာသော မင်းဆက်သည် အဟောင်း "ထုံးတမ်းစဉ်လာမူဝါဒ"၊ မျိုးရိုးဇာတိစဉ်ဆက်မှု၊ နှင့် အထူးသဖြင့် ဟိန္ဒူဘာသာ (Hinduism) ကို တစ်ခုတည်းသော နိုင်ငံတော်ဘာသာအဖြစ် ရပ်တန့်ခဲ့သည်။ အချို့သမိုင်းပညာရှင်များက အင်ပါယာ၏ ဆုတ်ယုတ်မှုကို ဤဘာသာရေးပြတ်တောက်မှုများနှင့် ဆက်စပ်ဖော်ပြသည်။

အမျိုးမျိုးသော မြို့တော်များ ပါဝင်သော ဧရိယာသည် ၁,၀၀၀ km² (၃၈၆ sq mi) ခန့် ကျယ်ပြန့်ပြီး၊ ယနေ့ခေတ်တွင် အင်ကော (Angkor) ဟု အများသိကြသည်။ အင်ဂျင်နီယာဖြင့် တည်ဆောက်ထားသော ဆည်မြောင်းစနစ်ပေါ်တွင် အခြေခံထားသော အဆင့်မြင့် စပါးစိုက်ပျိုးမှု၊ နှင့် တုံလယ်ဆပ် (Tonlé Sap) ၏ ငါးနှင့် ရေသတ္တဝါများ၏ ထူးကဲသော ပေါများမှုတို့ ပေါင်းစပ်မှုသည် ပရိုတင်းအရင်းအမြစ်အဖြစ် ပုံမှန်စားနပ်ရိက္ခာ ပိုလျှံမှုကို အာမခံခဲ့သည်။ မကြာသေးမီ ဘူမိစစ်တမ်းများအရ အင်ကော (Angkor) သည် ၁၂ နှင့် ၁၃ ရာစု (12th and 13th centuries) အတွင်း စက်မှုမတိုင်မီ ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး အခြေချနေထိုင်မှု ရှုပ်ထွေးမှုကို ထိန်းသိမ်းခဲ့ကြောင်း အတည်ပြုခဲ့ပြီး၊ လူဦးရေ သုံးပုံနှစ်ပုံ (သန်းသုံးပုံတစ်ပုံခန့်) နေထိုင်ခဲ့သည်။ အများပြည်သူ လုပ်သားအင်အား၏ သိသာထင်ရှားသော အစိတ်အပိုင်းများကို အထိမ်းအမှတ်အဆောက်အအုံများ တည်ဆောက်မှုနှင့် အခြေခံအဆောက်အအုံ (infrastructure) ထိန်းသိမ်းမှုသို့ ပြန်လည်ဦးတည်ခဲ့သည်။ သုတေသီများ တိုးပွားလာမှုက ဒေသခံ ဂေဟစနစ်၏ အားနည်းသော အရင်းအမြစ်များကို တဖြည်းဖြည်း အလွန်အမင်း အသုံးချမှု၊ ကြီးမားသော သစ်တောပြုန်းတီးမှု (deforestation) နှင့် ရလဒ်အနေဖြင့် တိုက်စားမှု (erosion) တို့နှင့် အင်ပါယာ၏ နောက်ဆုံး ဆုတ်ယုတ်မှုကို ဆက်စပ်ဖော်ပြသည်။

ဆူရိယဝါမန် ၂ (Suryavarman II) (၁၁၁၃–၁၁၅၀) ဘုရင်လက်ထက်တွင် အင်ပါယာသည် ၎င်း၏ အကြီးမားဆုံး ပထဝီအနေအထားသို့ ရောက်ရှိခဲ့ပြီး၊ အင်ဒိုချိုင်းနှင့် (Indochina)၊ ထိုင်းပင်လယ်ကွေ့ (Gulf of Thailand) နှင့် မြောက်ပိုင်း ပင်လယ်ရေကြောင်း အရှေ့တောင်အာရှ (maritime Southeast Asia) ၏ ဧရိယာကြီးများကို တိုက်ရိုက် သို့မဟုတ် သွယ်ဝိုက်၍ ထိန်းချုပ်ခဲ့သည်။ ဆူရိယဝါမန် ၂ သည် အင်ကောဝပ် (Angkor Wat) ဘုရားကျောင်းကို စတင်တည်ဆောက်ခဲ့ပြီး၊ ၃၇ နှစ်ကာလအတွင်း တည်ဆောက်ခဲ့သော ၎င်း၏ မျှော်စင် ၅ ခုသည် မေရုတောင် (Mount Meru) ကို ကိုယ်စားပြုကာ ဂန္ထဝင် ခမာဗိသုကာပညာ (Khmer architecture) ၏ အထူးချွန်ဆုံး ဖော်ပြမှုအဖြစ် သတ်မှတ်ခံရသည်။ သို့သော်၊ ဒိုင်ဗီယက် (Đại Việt) ကို ကျူးကျော်ရန် ကြိုးစားစဉ် ဆူရိယဝါမန် ၂ စစ်မြေပြင်တွင် ကျဆုံးခဲ့သောအခါ နယ်မြေချဲ့ထွင်မှု အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ ထို့နောက် မင်းဆက်ပြောင်းလဲမှုနှင့် ချမ်လူမျိုး (Cham people) ၏ ကျူးကျော်မှုကာလတစ်ခု ဆက်လက်ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ပြီး၊ ၁၁၇၇ ခုနှစ်တွင် အင်ကော၏ ဖျက်ဆီးခံရမှုဖြင့် အထွတ်အထိပ်သို့ ရောက်ခဲ့သည်။

ဂျယဗာမန် ၇ (Jayavarman VII) (၁၁၈၁–၁၂၁၉ လက်ထက်) သည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ အကြီးကျယ်ဆုံး ဘုရင်အဖြစ် ယေဘုယျအားဖြင့် သတ်မှတ်ခံရသည်။ မဟာယာန ဗုဒ္ဓဘာသာ (Mahayana Buddhism) ကိုးကွယ်သူဖြစ်ပြီး၊ သူသည် ချမ်ပါ (Champa) ကို အောင်မြင်သော စစ်ဆင်ရေးဖြင့် ပြန်လည်တိုက်ခိုက်ကာ ၎င်း၏ အုပ်ချုပ်မှုကို စတင်ခဲ့သည်။ နှစ် ၄၀ နီးပါး အာဏာရှိစဉ် သူသည် အထိမ်းအမှတ် အဆောက်အအုံများ အများဆုံး တည်ဆောက်သူဖြစ်လာပြီး၊ အင်ကောသုမ် (Angkor Thom) မြို့ကို ၎င်း၏ ဗဟိုဘုရားကျောင်း ဘာယွန် (Bayon) နှင့်အတူ တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ၎င်းထံမှ ထူးချွန်သော လက်ရာများဖြစ်သည့် ဘန်တီယ်ကဒေး (Banteay Kdei)၊ တာပရုမ် (Ta Prohm)၊ နိတ်ပန် (Neak Pean)၊ နှင့် စရာ စရန် (Sra Srang) တို့ကို ဂုဏ်ပြုထားသည်။ ဆူရိယဝါမန် ၁ (Suryavarman I) ၏ ကျယ်ပြန့်သော လမ်းကွန်ရက်၊ အထူးသဖြင့် ဖီမိုင်း (Phimai) သို့ တော်ဝင်လမ်းကို ထိန်းသိမ်းမှု၊ အနားယူအိမ်များ၊ တံတားများ၊ နှင့် ဆေးရုံများကဲ့သို့သော အသုံးဝင်ပြီး လောကီရေးရာ စီမံကိန်းများနှင့် အဆောက်အအုံများ တည်ဆောက်မှုသည် ဂျယဗာမန် ၇ ကို အင်ပါယာအုပ်ချုပ်သူများအနက် ထူးခြားစေသည်။

၁၂၉၆ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် တရုတ်သံတမန် ဇိုးဒါဂွမ် (Zhou Daguan) သည် အင်ကောသို့ ရောက်ရှိလာပြီး ဘုရင် သရီဓြဝါမန် (Srindravarman) ၏ နန်းတော်တွင် ၁၂၉၇ ခုနှစ် ဇူလိုင်လအထိ နေထိုင်ခဲ့သည်။ သူသည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ ဓလေ့ထုံးစံများ (The Customs of Cambodia) ဟူသော အသေးစိတ် အစီရင်ခံစာကို ရေးသားခဲ့သည်။ ၎င်း၏ ဖော်ပြချက်သည် သမိုင်းဆိုင်ရာ အင်ကောကို နားလည်ရန် အရေးကြီးသော ရင်းမြစ်များထဲမှ တစ်ခုဖြစ်ပြီး၊ ဤစာသားသည် အင်ကော၏ နေ့စဉ်ဘဝနှင့် နေထိုင်သူများ၏ အလေ့အကျင့်များအကြောင်း အဖိုးတန် အချက်အလက်များကို ပေးထားသည်။

နောက်ဆုံး သင်္သကရိုက် (Sanskrit) ကမ္ပည်းစာသည် ၁၃၂၇ ခုနှစ်မှ ဖြစ်ပြီး၊ အင်ဒြဂျယဝါမန်မှ ဂျယဗာမန် ၉ ပရမေရွှာရ (Jayavarman IX Parameshwara) (၁၃၂၇–၁၃၃၆) သို့ ဆက်ခံမှုကို မှတ်တမ်းတင်ထားသည်။

အင်ပါယာသည် အဓိကအားဖြင့် စိုက်ပျိုးရေးအခြေခံ နိုင်ငံတစ်ခုဖြစ်ပြီး၊ လူမှုအဆင့်အတန်း ၃ မျိုး - အထက်တန်းလွှာ၊ အလုပ်သမား၊ နှင့် ကျွန်များ ပါဝင်သည်။ အထက်တန်းလွှာတွင် အကြံပေးများ၊ စစ်ဘက်ခေါင်းဆောင်များ၊ နန်းတွင်းသားများ၊ ဘုန်းကြီးများ၊ ဘာသာရေးဆရာတော်များ၊ နှင့် အရာရှိများ ပါဝင်သည်။ အလုပ်သမားများတွင် စိုက်ပျိုးရေးလုပ်သားများနှင့် ဆောက်လုပ်ရေးစီမံကိန်းများအတွက် လက်မှုပညာသည်မျိုး ပါဝင်သည်။ ကျွန်များသည် စစ်ရေးစစ်ဆင်မှုများ သို့မဟုတ် ဝေးလံသော ရွာများမှ ဖမ်းဆီးခံရသူများ ဖြစ်လေ့ရှိသည်။ ဒင်္ဂါးများ မရှိခဲ့ဘဲ၊ အရောင်းအဝယ်စီးပွားရေးသည် စိုက်ပျိုးထွက်ကုန်၊ အဓိကအားဖြင့် ဆန်ပေါ်တွင် အခြေခံထားပြီး၊ ဒေသတွင်း ကုန်သွယ်မှုသည် စီးပွားရေး၏ အမှတ်မထင်သော အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုဖြစ်သည်။

ကမ္ဘောဒီးယား အလယ်ခေတ် (၁၄၃၁–၁၈၆၃) (Cambodia Middle Period (1431–1863))

အဓိကဆောင်းပါး - အင်ကောနောက်ခေတ် (Post-Angkor Period)

"ကမ္ဘောဒီးယား၏ အင်ကောနောက်ခေတ်" (Post-Angkor Period of Cambodia) သို့မဟုတ် "အလယ်ခေတ်" (Middle Period) ဟူသော အသုံးအနှုန်းသည် ၁၅ ရာစုအစောပိုင်းမှ ၁၈၆၃ ခုနှစ်၊ ပြင်သစ်ကာကွယ်နယ်မြေ (French Protectorate of Cambodia) စတင်သည်အထိ သမိုင်းကာလကို ရည်ညွှန်းသည်။ ၁၅ နှင့် ၁၆ ရာစုအတွက် ယုံကြည်စိတ်ချရသော အရင်းအမြစ်များ အလွန်ရှားပါးသည်။ ခမာအင်ပါယာ (Khmer Empire) ၏ ဆုတ်ယုတ်မှုကို ဖြစ်ရပ်များနှင့် တိကျစွာ ဆက်စပ်ဖော်ပြသော အဆုံးအဖြတ်ရှင်းလင်းချက်တစ်ခုကို မထုတ်ပြန်နိုင်သေးပါ။ သို့သော် ခေတ်သစ်သမိုင်းပညာရှင်အများစုက ဘာသာရေး၊ မင်းဆက်၊ အုပ်ချုပ်ရေး၊ နှင့် စစ်ရေးဆိုင်ရာ သဘောသဘာဝများ၏ ကွဲပြားပြီး တဖြည်းဖြည်း ပြောင်းလဲမှုများ၊ ပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ ပြဿနာများ၊ နှင့် ဂေဟစနစ် မညီမျှမှုများသည် အင်ဒိုချိုင်းနှင့် အာဏာပြောင်းလဲမှုများနှင့် တိုက်ဆိုင်နေပြီး၊ ၎င်းတို့အားလုံးကို အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်ဆိုရာတွင် ထည့်သွင်းစဉ်းစားရမည်ဟု အငြင်းပွားကြသည်။ မကြာသေးမီနှစ်များအတွင်း အာရုံစူးစိုက်မှုသည် ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှု၊ လူသား-ပတ်ဝန်းကျင် အပြန်အလှန်ဆက်သွယ်မှု၊ နှင့် ဂေဟစနစ်ဆိုင်ရာ အကျိုးဆက်များဆီသို့ သိသာထင်ရှားစွာ ပြောင်းလဲသွားသည်။

ဘုရားကျောင်းများရှိ ကမ္ပည်းစာ (Epigraphy) များသည် ၁၄ ရာစု (14th century) ၏ တတိယဆယ်စုနှစ်တွင် အဆုံးသတ်သွားပြီး ၁၆ ရာစု (16th century) အလယ်ပိုင်းအထိ ပြန်လည်မစတင်ပါ။ ကမ္ဘောဒီးယား ဘုရင်များ စာရင်း (ခမာအင်ပါယာ ၈၀၂–၁၄၃၁) (Royal Chronology) ၏ မှတ်တမ်းတင်မှုသည် ဘုရင် ဂျယဗာမန် ၉ ပရမေရွှာရ (Jayavarman IX Parameshwara) နှင့်အတူ ရပ်တန့်သွားပြီး၊ နှစ် ၂၀၀ ကျော်ကာလအတွင်း ဘုရင်တစ်ပါး၏ အမည်ပင် ခေတ်ပြိုင်မှတ်တမ်းတစ်ခုမျှ မရှိပါ။ ဂျယဗာမန် ၇ (Jayavarman VII) ၏ အုပ်ချုပ်မှုပြီးနောက် အထိမ်းအမှတ်ဘုရားကျောင်းဗိသုကာများ ဆောက်လုပ်မှု ရပ်တန့်သွားခဲ့သည်။ စာရေးဆရာ မိုက်ကယ် ဗစ်ကာရီ (Michael Vickery) ၏ အဆိုအရ၊ ကမ္ဘောဒီးယား၏ ၁၅ ရာစု (15th century) အတွက် ပြင်ပအရင်းအမြစ်များသာ ရှိပြီး၊ တရုတ် မင်ရှီလူ (Ming Shilu) မှတ်တမ်းများနှင့် အယုဓယ၏ အစောဆုံး တော်ဝင်မှတ်တမ်းများသာ ဖြစ်သည်။ ၁၆ ရာစု (16th century) တရုတ်ပညာရှင် ဝမ်ရှီဇန် (Wang Shi-zhen) က "တရားဝင်သမိုင်းပညာရှင်များသည် ထိန်းချုပ်မှုမရှိဘဲ အမှန်တရားကို ဖုံးကွယ်ရာတွင် ကျွမ်းကျင်ကြသည်။ သို့သော် ၎င်းတို့မှတ်တမ်းတင်သော အမှတ်တရများနှင့် ဥပဒေများ၊ ကူးယူထားသော စာရွက်စာတမ်းများကို စွန့်ပစ်၍မရပါ" ဟု မှတ်ချက်ပြုခဲ့သည်။

၁၅ ရာစု (15th century) တစ်ခုလုံး၏ ဗဟိုရည်ညွှန်းချက်မှာ ၁၄၃၁ ခုနှစ်ခန့်တွင် မြို့တော် ယရှောဓရပူရ (Yasodharapura) (အင်ကောသုမ် - Angkor Thom) တွင် အယုဓယဘုရင့်နိုင်ငံ (Ayutthaya Kingdom) ၏ ထိုင်းဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှုတစ်ခု ဖြစ်ပြီး၊ ၎င်း၏ သဘောသဘာဝကို ဖော်ပြမထားပါ။ သမိုင်းပညာရှင်များက ဤဖြစ်ရပ်ကို ကမ္ဘောဒီးယား၏ နိုင်ငံရေးဗဟိုချက် တောင်ဘက်သို့ ဖနမ်ပင် (Phnom Penh)၊ လုံဗက် (Longvek)၊ နှင့် နောက်ပိုင်း အူဒုံ (Oudong) ဒေသသို့ ပြောင်းရွှေ့မှုနှင့် ဆက်စပ်ဖော်ပြသည်။ > "အင်ကော၏ ကျဆုံးမှုပြီးနောက် ထိုင်းသည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ အဓိကရန်သူဖြစ်လာခဲ့ပြီး၊ ကမ္ဘောဒီးယား၏ အနောက်နယ်စပ်တွင် အင်ပါယာစမ်းသပ်မှုဖြင့် ထိရောက်စွာ ရှည်ကြာခဲ့သော မသေချာသော အချုပ်အခြာအာဏာပုံစံကို အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။"

၁၆ ရာစု (16th century) အတွက် အရင်းအမြစ်များသည် ပိုမိုများပြားသည်။ ဘုရင့်နိုင်ငံသည် မဲခေါင်မြစ် (Mekong) တွင် ဗဟိုပြုထားပြီး၊ အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ ကုန်သွယ်မှု ကွန်ရက် (Asian maritime trade network) ၏ အရေးပါသော အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုအဖြစ် သာယာဝပြောခဲ့သည်။ ၎င်းမှတဆင့် ရှာဖွေတွေ့ရှိမှု ခေတ် (Age of Discovery) မှ ဥရောပစွန့်စားသူများနှင့် ပထမဆုံး ထိတွေ့မှု ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ထိုင်းနှင့် စစ်ပွဲများကြောင့် နယ်မြေဆုံးရှုံးမှုများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ပြီး၊ ၁၅၉၄ ခုနှစ်တွင် မြို့တော် လုံဗက် (Longvek) ကို သိမ်းပိုက်ခံခဲ့ရသည်။ ရစ်ချတ် ကော့စ် (Richard Cocks) မှ အရှေ့အိန္ဒိယ ကုမ္ပဏီ (East India Company) သည် ၁၆၁၈ ခုနှစ်တွင် ကိုချင်ဘုရင့်နိုင်ငံ (Kingdom of Cochin)၊ တရုတ်၊ နှင့် ကမ္ဘောဒီးယားတို့နှင့် ကုန်သွယ်မှု ထူထောင်ခဲ့သော်လည်း၊ ကမ္ဘောဒီးယားကုန်သွယ်မှုကို လန်ဒန်ရှိ ဒါရိုက်တာများက ခွင့်ပြုချက်မပေးခဲ့ဘဲ၊ ၁၆၅၁ ခုနှစ်တွင် ပြန်လည်စတင်ခဲ့သော်လည်း ခွင့်ပြုချက်မရှိဘဲ တိုတောင်းခဲ့သည်။ ဗီယက်နမ်လူမျိုးများသည် ၎င်းတို့၏ "တောင်ဘက်ချီတက်မှု" (Southward March) ဖြင့် ၁၇ ရာစု (17th century) တွင် မဲခေါင်မြစ်ဝကျွန်းပေါ် (Mekong Delta) ရှိ ပရီနိုကော/ဆိုင်ဂုံ (Prei Nokor/Saigon) သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ဤဖြစ်ရပ်သည် ကမ္ဘောဒီးယားမှ ပင်လယ်ထွက်ပေါက်နှင့် လွတ်လပ်သော ရေကြောင်းကုန်သွယ်မှု ဆုံးရှုံးမှု၏ နှေးကွေးသော လုပ်ငန်းစဉ်ကို စတင်ခဲ့သည်။

၁၇ နှင့် ၁၈ ရာစု (17th and 18th centuries) အတွင်း ထိုင်းနှင့် ဗီယက်နမ်၏ လွှမ်းမိုးမှု ပိုမိုပြင်းထန်လာပြီး၊ ခမာတော်ဝင်အာဏာသည် ကျွန်နိုင်ငံအဆင့်သို့ ကျဆင်းသွားသဖြင့် အာဏာဗဟိုချက် မကြာခဏ ပြောင်းရွှေ့မှုများ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ၁၉ ရာစု (19th century) အစောပိုင်းတွင် ဗီယက်နမ်နှင့် ထိုင်းတွင် မင်းဆက်များ ခိုင်မာစွာ တည်ထောင်ပြီးနောက်၊ ကမ္ဘောဒီးယားသည် အမျိုးသားအချုပ်အခြာအာဏာ ဆုံးရှုံးကာ နှစ်နိုင်ငံ၏ ပူးတွဲအုပ်ချုပ်မှုအောက်သို့ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ဗြိတိသျှအင်ပါယာ (British Empire) ၏ အေးဂျင့် ဂျွန် ခရော့ဖူးဒ် (John Crawfurd) က "…ထိုရှေးခေတ်ဘုရင့်နိုင်ငံ၏ ဘုရင်သည် မည်သည့် ဥရောပနိုင်ငံ၏ အကာအကွယ်အောက်သို့ မိမိကိုယ်ကို ပစ်ချရန် အသင့်ဖြစ်နေသည်…" ဟု ဖော်ပြခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယားကို ဗီယက်နမ်နှင့် ထိုင်းထဲသို့ ပေါင်းစည်းခံရခြင်းမှ ကယ်တင်ရန်၊ ကမ္ဘောဒီးယားလူမျိုးများသည် ယခင်က မြန်မာ-ထိုင်းစစ်ပွဲများတွင် ကြေးစားစစ်သားများအဖြစ် ပါဝင်ခဲ့သော လူဇုန်း/လူကိုးအက် (Luzones/Lucoes - ဖိလစ်ပိုင်၊ လူဇုံမှ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး) ၏ အကူအညီကို တောင်းခံခဲ့သည်။ သံတမန်အဖွဲ့ လူဇုံသို့ ရောက်ရှိချိန်တွင် အုပ်ချုပ်သူများသည် စပိန်လူမျိုးများ ဖြစ်နေပြီဖြစ်သောကြောင့်၊ ၎င်းတို့ကိုလည်း အကူအညီတောင်းခံခဲ့သည်။ ထို့ပြင် မက္ကဆီကိုမှ ဖိလစ်ပိုင်သို့ လာသော လက်တင်အမေရိက တပ်ဖွဲ့များ (Mexican settlement in the Philippines) နှင့်အတူ၊ ထိုစဉ်က ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ ပြောင်းလဲခဲ့သော ဘုရင် ဆာသာ ၂ (Satha II) ကို ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင်အဖြစ် ပြန်လည်ထူထောင်ရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သည်။ ၎င်းမှာ ထိုင်း/ရှမ်း ကျူးကျော်မှုကို တွန်းလှန်ပြီးနောက် ဖြစ်သော်လည်း၊ ၎င်းသည် ယာယီသာဖြစ်ခဲ့သည်။ သို့သော် အနာဂတ်ဘုရင် အန်ဒုအုံ (Ang Duong) သည် စပိန်နှင့် မဟာမိတ်ဖြစ်သော ပြင်သစ်လူမျိုး (စပိန်ကို ဘုရ်ဘွန် မင်းဆက် (Bourbon Dynasty) မှ အုပ်ချုပ်သောကြောင့်) ၏ အကူအညီကိုလည်း တောင်းခံခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင်သည် ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင့်စနစ် ပြန်လည်တည်ရှိရန် ကိုလိုနီပြင်သစ်၏ အကာအကွယ်ပေးမှု ကမ်းလှမ်းချက်ကို သဘောတူခဲ့ပြီး၊ ၎င်းသည် ဘုရင် နိုရိုဒုံ ပရွမ်းဘရိရတ်(Norodom Prohmbarirak) မှ ၁၈၆၃ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၁၁ ရက်တွင် ပြင်သစ်ကာကွယ်နယ်မြေကို လက်မှတ်ရေးထိုးပြီး တရားဝင်အသိအမှတ်ပြုမှုနှင့်အတူ အကျိုးသက်ရောက်ခဲ့သည်။

ပြင်သစ်ကိုလိုနီခေတ် (၁၈၆၃–၁၉၅၃) (French Colonial Period (1863–1953))

အဓိကဆောင်းပါး - ကမ္ဘောဒီးယားပြင်သစ်ကာကွယ်နယ်မြေ (French Protectorate of Cambodia) | ပြင်သစ်အင်ဒိုချိုင်းနား (French Indochina)

၁၈၆၃ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် ဘုရင် နိုရိုဒုံ (Norodom) သည် ပြင်သစ်နှင့် သဘောတူညီချက်တစ်ခု လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့ပြီး ဘုရင့်နိုင်ငံကို ပြင်သစ်၏ အကာအကွယ်အောက်တွင် ထားရှိခဲ့သည်။ မူလစာချုပ်သည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ အချုပ်အခြာအာဏာကို မထိခိုက်စေဘဲ ထားရှိခဲ့သော်လည်း၊ ပြင်သစ်၏ ထိန်းချုပ်မှုသည် ၁၈၇၇၊ ၁၈၈၄၊ နှင့် ၁၈၉၇ ခုနှစ်များတွင် အရေးပါသော အချိန်အမှတ်များနှင့်အတူ တဖြည်းဖြည်း တိုးလာခဲ့ပြီး၊ ရာစုနှစ်ကုန်ချိန်တွင် ဘုရင်၏ အာဏာသည် နန်းတော်ပြင်ပတွင် မရှိတော့သလောက် ဖြစ်သွားခဲ့သည်။ နိုရိုဒုံ (Norodom) သည် ၁၉၀၄ ခုနှစ်တွင် ကွယ်လွန်ခဲ့ပြီး၊ ၎င်း၏ ဆက်ခံသူနှစ်ဦးဖြစ်သော သီသိုဝသ် (Sisowath) နှင့် မိုနိဗွန် (Monivong) တို့သည် ပြင်သစ်အား နိုင်ငံကို ထိန်းချုပ်ခွင့်ပေးရာတွင် ကျေနပ်ခဲ့ကြသည်။ သို့သော် ၁၉၄၀ ခုနှစ်တွင် ပြင်သစ်သည် ထိုင်းနှင့် နယ်စပ်စစ်ပွဲတွင် ရှုံးနိမ့်ခဲ့ပြီး ဘတ္တံဘန်း (Battambang) နှင့် အန်ကော (Angkor) ပြည်နယ်များကို လက်နက်ချရန် အတင်းအကျပ်ပြုခံခဲ့ရသည် (သို့သော် အင်ကောရှိ ရှေးဟောင်းနေရာကို ပြန်လည်ထိန်းသိမ်းခဲ့သည်)။ ဘုရင် မိုနိဗွန် (Monivong) သည် ၁၉၄၁ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် ကွယ်လွန်ခဲ့ပြီး၊ ပြင်သစ်တို့က အသက် ၁၈ နှစ်အရွယ် မသိမသာသော မင်းသား သီဟာနု (Sihanouk) ကို ဘုရင်အဖြစ် ထီးနန်းတင်ခဲ့သည်။ ၎င်းတို့သည် - အလယ်အလတ်အရွယ် သားတော် မိုနိရသ် (Monireth) ထက် အတွေ့အကြုံနည်းသော လူငယ်မင်းသားကို ပိုမိုလွယ်ကူစွာ ထိန်းချုပ်နိုင်မည်ဟု ယုံကြည်ခဲ့ကြသည်။

စစ်ပွဲအဆုံးသတ်ချိန်တွင် ကမ္ဘောဒီးယား၏ အခြေအနေသည် ပရမ်းပတာဖြစ်နေခဲ့သည်။ ဗိုလ်ချုပ် ရှားလ် ဒဂေါ့လ် (Charles de Gaulle) လက်အောက်ရှိ လွတ်လပ်သောပြင်သစ် (Free French) တို့သည် အင်ဒိုချိုင်းနားကို ပြန်လည်သိမ်းယူရန် သန္နိဋ္ဌာန်ချထားခဲ့ပြီး၊ ကမ္ဘောဒီးယားနှင့် အခြားအင်ဒိုချိုင်းနားကာကွယ်နယ်မြေများကို ကန့်သတ်ထားသော ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်တစ်မျိုးကို ကမ်းလှမ်းခဲ့သည်။ ၎င်းတို့သည် "ယဉ်ကျေးမှုဖြည့်တင်းရေး မစ်ရှင်" (civilizing mission) ရှိသည်ဟု ယုံကြည်ထားပြီး၊ အင်ဒိုချိုင်းနားသည် ပြင်သစ်ယဉ်ကျေးမှု၏ ဘုံအတွေ့အကြုံကို မျှဝေသော ယခင်ကိုလိုနီများ၏ ပြင်သစ်သမဂ္ဂ (French Union) တွင် ပါဝင်မည်ဟု စိတ်ကူးခဲ့ကြသည်။

သီဟာနု၏ အုပ်ချုပ်မှု (၁၉၅၃–၇၀) (Administration of Sihanouk (1953–70))

အဓိကဆောင်းပါး - ကမ္ဘောဒီးယားဂျပန်သိမ်းပိုက်မှု (Japanese occupation of Cambodia) | ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင့်နိုင်ငံ (၁၉၅၃–၁၉၇၀) (Kingdom of Cambodia (1953–1970))

၁၉၄၅ ခုနှစ် မတ်လ ၉ ရက်တွင် ကမ္ဘောဒီးယားဂျပန်သိမ်းပိုက်မှု (Japanese occupation of Cambodia) အတွင်း၊ လူငယ်ဘုရင် နိုရိုဒုံ သီဟာနု (Norodom Sihanouk) သည် ဂျပန်တို့၏ တရားဝင်တောင်းဆိုမှုအပြီး ကမ္ဘုဇဘုရင့်နိုင်ငံ (Kingdom of Kampuchea) ကို လွတ်လပ်ရေးရရှိသည်ဟု ကြေညာခဲ့သည်။ မကြာမီတွင် ဂျပန်အစိုးရသည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ လွတ်လပ်ရေးကို အမည်ခံအဖြစ် အတည်ပြုခဲ့ပြီး ဖနွမ်းပင် တွင် ကောင်စစ်ဝန်ရုံးတစ်ခု ထူထောင်ခဲ့သည်။ အစိုးရသစ်သည် ပြင်သစ်ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်ရေးမှ စတင်ဖိအားပေးခဲ့သော ခမာဂလစ် (Romanization of Khmer) ကို ဖယ်ရှားခဲ့ပြီး ခမာအက္ခရာ (Khmer script) ကို တရားဝင်ပြန်လည်ထူထောင်ခဲ့သည်။ ဤအစီအမံသည် တိုတောင်းသော အစိုးရအာဏာပိုင်မှ ဆောင်ရွက်ခဲ့သော လူကြိုက်များပြီး အကြာရှည်တည်တံ့ခဲ့သည်။ ထိုအချိန်မှစ၍ ကမ္ဘောဒီးယားတွင် မည်သည့်အစိုးရမှ ခမာစာ (Khmer language) ကို ရောမအက္ခရာဖြင့် ပြန်လည်ပြုပြင်ရန် မကြိုးစားခဲ့ပါ။

မဟာမိတ်စစ်တပ်များ ကမ္ဘောဒီးယားသို့ ဝင်ရောက်ပြီးနောက်၊ နိုင်ငံအတွင်းရှိ ဂျပန်စစ်တပ်များကို လက်နက်ဖြုတ်သိမ်းကာ ပြည်ပနှင်ခံခဲ့ရသည်။ ပြင်သစ်တို့သည် ထိုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် ဖနွမ်းပင် တွင် ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်ရေးကို ပြန်လည်ချမှတ်နိုင်ခဲ့သည်။ သီဟာနု ၏ "လွတ်လပ်ရေးအတွက် တော်ဝင်ခရူးဆိတ်" (royal crusade for independence) သည် ပြင်သစ်တို့၏ အချုပ်အခြာအာဏာလွှဲပြောင်းရန် တောင်းဆိုမှုကို မလိုလားအပ်စွာ လက်ခံစေခဲ့သည်။ ၁၉၅၃ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း သဘောတူညီချက်တစ်ခု ရရှိခဲ့သည်။ သီဟာနု သည် လွတ်လပ်ရေးရရှိပြီးသည်ဟု ကြေညာခဲ့ပြီး ဖနွမ်းပင် သို့ အောင်ပွဲခံပြန်လာခဲ့သည်။ ၁၉၅၄ ခုနှစ် ဂျီနီဗာညီလာခံ (1954 Geneva Conference) ၏ ရလဒ်အနေဖြင့်၊ ကမ္ဘောဒီးယားသည် ၎င်း၏ နယ်မြေမှ ဗီယက်မင် (Viet Minh) တပ်ဖွဲ့များကို ဖယ်ရှားနိုင်ခဲ့ပြီး၊ ပြင်ပအင်အားကြီးများ၏ အချုပ်အခြာအာဏာကို ထိပါးမှုကို ခံနိုင်ရည်ရှိခဲ့သည်။

၁၉၅၀ နှင့် ၁၉၆၀ ခုနှစ်များအတွင်း ကမ္ဘောဒီးယား၏ နိုင်ငံခြားရေးမူဝါဒ၏ ဗဟိုအချက်မှာ ဘက်မလိုက်မှု (Neutrality) ဖြစ်သည်။ ၁၉၆၀ ခုနှစ်များ အလယ်ပိုင်းတွင်၊ ကမ္ဘောဒီးယား၏ အရှေ့ပိုင်းပြည်နယ်အချို့သည် တောင်ဗီယက်နမ်ကို ဆန့်ကျင်လှုပ်ရှားနေသော မြောက်ဗီယက်နမ်တပ်မတော် (North Vietnamese Army - NVA) နှင့် အင်အယ်လ်အက်ဖ် (National Liberation Front - NLF) တပ်ဖွဲ့များအတွက် အခြေစိုက်စခန်းများအဖြစ် အသုံးပြုခဲ့သည်။ ထို့ပြင် သီဟာနုဗီလ် (Sihanoukville) ဆိပ်ကမ်းကို ၎င်းတို့အား ထောက်ပံ့ရန်အတွက် အသုံးပြုခဲ့သည်။ NVA/VC ၏ လှုပ်ရှားမှု တိုးလာသည်နှင့်အမျှ၊ အမေရိကန်နှင့် တောင်ဗီယက်နမ် (South Vietnam) တို့ စိုးရိမ်လာခဲ့ပြီး၊ ၁၉၆၉ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန်သည် NVA/VC အစိတ်အပိုင်းများကို ပစ်မှတ်ထားသော ၁၄ လကြာ ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှုများကို စတင်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် မတည်ငြိမ်မှုကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။ ဗုံးကြဲမှုသည် ကမ္ဘောဒီးယားနယ်စပ်အတွင်း တစ်ဆယ် မိုင် (၁၆ ကီလိုမီတာ) မှ နောက်ပိုင်း twenty မိုင် (၃၂ ကီလိုမီတာ) အကွာအဝေးအထိ ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး၊ ၎င်းနေရာများသည် NVA မှ ကမ္ဘောဒီးယားလူထုကို နှင်ထုတ်ခဲ့သော နယ်မြေများဖြစ်သည်။ သီဟာနု မင်းသားသည် မြောက်ဗီယက်နမ်နှင့် တောင်ဗီယက်နမ်အကြား ပဋိပက္ခများ ကမ္ဘောဒီးယားသို့ ပျံ့နှံ့လာမည်ကို စိုးရိမ်ကာ၊ အမေရိကန်၏ ဗီယက်နမ်-ကမ္ဘောဒီးယားနယ်စပ်တစ်လျှောက်နှင့် ကမ္ဘောဒီးယားနယ်မြေအတွင်း ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှု အကြံအစည်ကို လူသိရှင်ကြား ဆန့်ကျင်ခဲ့သည်။ သို့သော် ပီတာ ရော့မန် (Peter Rodman) ၏ အဆိုအရ "မင်းသား သီဟာနု သည် ၎င်း၏ နိုင်ငံအတွင်းရှိ မြောက်ဗီယက်နမ်အခြေစိုက်စခန်းများအကြောင်း ကျွန်ုပ်တို့ထံ ပြင်းပြင်းထန်ထန် ညည်းညူခဲ့ပြီး ၎င်းတို့ကို တိုက်ခိုက်ရန် ဖိတ်ခေါ်ခဲ့သည်" ဟု ဆိုခဲ့သည်။ ၁၉၆၇ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင် Washington Post သတင်းထောက် စတန်လေ ကာနိုး (Stanley Karnow) က သီဟာနု က အကယ်၍ အမေရိကန်သည် ဗီယက်နမ်ကွန်မြူနစ်များ၏ ဘေးကင်းသော နယ်မြေများကို ဗုံးကြဲလိုပါက၊ ကမ္ဘောဒီးယားလူမျိုး မသေဆုံးပါက သူ ကန့်ကွက်မည်မဟုတ်ဟု ပြောကြားခဲ့သည်။ အလားတူသတင်းစကားကို ၁၉၆၈ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် အမေရိကန်သမ္မတ ဂျွန်ဆင်၏ သံတမန် ချက်စတာ ဘိုးလ်စ် (Chester Bowles) ထံသို့လည်း ပေးပို့ခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် အမေရိကန်တွင် သီဟာနု ကို ဖြုတ်ချရန် အမှန်တကယ် အကြောင်းမရှိခဲ့ပါ။ သို့သော် သီဟာနု မင်းသားသည် ကမ္ဘောဒီးယားကို မြောက်ဗီယက်နမ်-တောင်ဗီယက်နမ် ပဋိပက္ခမှ ကင်းဝေးစေလိုခဲ့ပြီး၊ အမေရိကန်အစိုးရနှင့် ၎င်း၏ မဟာမိတ်များ (တောင်ဗီယက်နမ်အစိုးရ) ကို ပြင်းပြင်းထန်ထန် ဝေဖန်ခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယားအတွင်း ခမာရုဂ် (Khmer Rouge) ၏ ထကြွမှုကြောင့် အတွင်းရေးရာပြဿနာများနှင့် ရင်ဆိုင်နေရသော သီဟာနု သည် ကမ္ဘောဒီးယားကို ပဋိပက္ခထဲသို့ ပါဝင်စေလိုခြင်း မရှိခဲ့ပါ။ သူသည် အမေရိကန်နှင့် ၎င်း၏ မဟာမိတ်များ (တောင်ဗီယက်နမ်) အား စစ်ပွဲကို ကမ္ဘောဒီးယားနယ်စပ်မှ ဝေးကွာစေရန် လိုလားခဲ့သည်။ သီဟာနု သည် အမေရိကန်အား ကမ္ဘောဒီးယားလေပိုင်နက်နှင့် လေဆိပ်များကို စစ်ရေးရည်ရွယ်ချက်များအတွက် အသုံးပြုခွင့် မပေးခဲ့ပါ။ ၎င်းသည် အမေရိကန်ကို အလွန်စိတ်ဆိုးစေခဲ့ပြီး၊ သီဟာနု မင်းသားကို မြောက်ဗီယက်နမ်ကို ထောက်ခံသူတစ်ဦးနှင့် အမေရိကန်အတွက် ဆူးတစ်ချောင်းအဖြစ် ရှုမြင်စေခဲ့သည်။ သို့သော် လျှို့ဝှက်မှတ်တမ်းများအရ ၁၉၇၀ ခုနှစ် မတ်လအထိ နစ်ဆင် (Nixon) အစိုးရသည် သီဟာနု နှင့် "ဖော်ရွေသောဆက်ဆံရေး" ရရှိရန် မျှော်လင့်နေဆဲဖြစ်သည်။

၁၉၆၀ ခုနှစ်များတစ်လျှောက်၊ ကမ္ဘောဒီးယားပြည်တွင်းနိုင်ငံရေးသည် အကွဲကွဲအပြဲပြဲ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ အလယ်တန်းလွှာနှင့် ဘယ်ယံရှင်များအတွင်း အစိုးရဆန့်ကျင်မှု တိုးလာခဲ့ပြီး၊ ပဲရစ်တွင် ပညာသင်ကြားခဲ့သော ဆွန်ဆင် (Son Sen)၊ လန်ဆရီ (Ieng Sary)၊ နှင့် ဆလိုဿာ (Saloth Sar - နောက်ပိုင်း ပေါ်ပေါ့ (Pol Pot) ဟု လူသိများလာသည်) ကဲ့သို့သော ခေါင်းဆောင်များသည် ကမ်ပူးချားကွန်မြူနစ်ပါတီ (Communist Party of Kampuchea - CPK) ၏ လျှို့ဝှက်လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေးကို ဦးဆောင်ခဲ့သည်။ သီဟာနု သည် ဤတော်လှန်သူများကို ခမာရုဂ် (Khmer Rouge - "ကမ္ဘောဒီးယားအနီရောင်") ဟု ခေါ်ဆိုခဲ့သည်။ သို့သော် ၁၉၆၆ ခုနှစ် အမျိုးသားလွှတ်တော် ရွေးကောက်ပွဲများတွင် ညာယံသို့ သိသာထင်ရှားစွာ ပြောင်းလဲသွားခဲ့ပြီး၊ ဗိုလ်ချုပ် လွန်နော (Lon Nol) သည် အစိုးရသစ်တစ်ခု ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ၁၉၆၇ ခုနှစ်အထိ တည်ရှိခဲ့သည်။ ၁၉၆၈ နှင့် ၁၉၆၉ ခုနှစ်များအတွင်း လက်နက်ကိုင်တော်လှန်ရေး ပိုမိုဆိုးရွားလာခဲ့သည်။ သို့သော် အစိုးရနှင့် စစ်တပ်အဖွဲ့ဝင်များအနက် သီဟာနု ၏ အုပ်ချုပ်မှုပုံစံနှင့် အမေရိကန်မှ ဝေးကွာလာမှုကို မကျေနပ်သူများသည် သူ့ကို ဖြုတ်ချရန် အကြောင်းပြချက် ရှိခဲ့သည်။

ခမာသမ္မတနိုင်ငံနှင့် စစ်ပွဲ (၁၉၇၀–၇၅) (Khmer Republic and the War (1970–75))

၁၉၇၀ ခုနှစ်တွင် သီဟာနု မင်းသားသည် ဘေဂျင်းသို့ အလည်အပတ်ရောက်ရှိနေစဉ်၊ ၁၉၇၀ ခုနှစ် မတ်လ ၁၈ ရက် နံနက်စောစောပိုင်းတွင် ဝနကြီးချုပ် ဗိုလ်ချုပ် လွန်နော (Lon Nol) နှင့် မင်းသား သီသိုဝသ် ဆရိတ် မာတတ် (Sisowath Sirik Matak) ဦးဆောင်သော စစ်အာဏာသိမ်းမှု (Cambodian coup of 1970) ဖြင့် ဖြုတ်ချခံခဲ့ရသည်။ သို့သော် ၁၉၇၀ ခုနှစ် မတ်လ ၁၂ ရက်ကတည်းက CIA ဌာနချုပ်မှ ဝါရှင်တန်သို့ ဆရိတ် မာတတ် (Sirik Matak) ၏ ဆက်သွယ်မှုများအပေါ် အခြေခံ၍ "ကမ္ဘောဒီးယားစစ်တပ်သည် အာဏာသိမ်းရန် အသင့်ဖြစ်နေသည်" ဟု ပြောကြားခဲ့သည်။ လွန်နော (Lon Nol) သည် စစ်အာဏာသိမ်းပြီးနောက် အာဏာရယူခဲ့ပြီး ကမ္ဘောဒီးယားကို အမေရိကန်နှင့် ချက်ချင်းမဟာမိတ်ဖွဲ့ခဲ့သည်။ ပေါ်ပေါ့ (Pol Pot) ၏ ဆန့်ကျင်သူ ဆွန်ငေါ့ထန်း (Son Ngoc Thanh) သည် အစိုးရသစ်ကို ထောက်ခံကြောင်း ကြေညာခဲ့သည်။ အောက်တိုဘာလ ၉ ရက်တွင် ကမ္ဘောဒီးယားဘုရင့်စနစ်ကို ဖျက်သိမ်းခဲ့ပြီး နိုင်ငံကို ခမာသမ္မတနိုင်ငံ (Khmer Republic) ဟု အမည်ပြောင်းခဲ့သည်။ အစိုးရသစ်သည် ဗီယက်နမ်ကွန်မြူနစ်များအား ကမ္ဘောဒီးယားမှ ချက်ချင်းထွက်ခွာရန် တောင်းဆိုခဲ့သည်။

ဟနွိုင်းသည် သမ္မတနိုင်ငံသစ်၏ NVA တပ်ဖွဲ့များ ဆုတ်ခွာရန် တောင်းဆိုမှုကို ပယ်ချခဲ့သည်။ ထို့ကြောင့် အမေရိကန်သည် CPK တော်လှန်သူများနှင့် NVA တပ်ဖွဲ့များနှင့် တိုက်ခိုက်နေသော အစိုးရသစ်၏ လက်နက်ကိုင်တပ်ဖွဲ့များကို ပစ္စည်းအကူအညီများ ပေးအပ်ရန် ဆောင်ရွက်ခဲ့သည်။ မြောက်ဗီယက်နမ်နှင့် ဗီယက်ကုန်းတပ်ဖွဲ့များသည် ၎င်းတို့၏ ဘေးကင်းသော နယ်မြေများနှင့် မြောက်ဗီယက်နမ်မှ ထောက်ပံ့ရေးလမ်းကြောင်းများကို ထိန်းသိမ်းရန် စိတ်အားထက်သန်စွာဖြင့် အစိုးရသစ်ကို လက်နက်ကိုင်တိုက်ခိုက်မှုများ ချက်ချင်းစတင်ခဲ့သည်။ မြောက်ဗီယက်နမ်တို့သည် ကမ္ဘောဒီးယားအရှေ့ပိုင်း၏ ဧရိယာကြီးများကို လျင်မြန်စွာ သိမ်းပိုက်ခဲ့ပြီး ဖနွမ်းပင် မှ ၁၅ မိုင် (၂၄ ကီလိုမီတာ) အကွာအထိ ရောက်ရှိခဲ့သည်။ မြောက်ဗီယက်နမ်တို့သည် သိမ်းယူရရှိထားသော နယ်မြေများကို ခမာရုဂ် (Khmer Rouge) ထံ လွှဲပြောင်းပေးခဲ့သည်။ ဘုရင်က ၎င်း၏ နောက်လိုက်များအား ဤအစိုးရကို ဖြုတ်ချရန် ကူညီပေးရန် တိုက်တွန်းခဲ့ပြီး ကမ္ဘောဒီးယားပြည်တွင်းစစ် (Cambodian Civil War) ၏ အစပြုမှုကို အရှိန်မြှင့်စေခဲ့သည်။

၁၉၇၀ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် အမေရိကန်သမ္မတ ရစ်ချတ် နစ်ဆင် (Richard Nixon) သည် ကမ္ဘောဒီးယားအတွင်းရှိ NVA အခြေစိုက်စခန်းများကို ဖျက်ဆီးရန် ရည်ရွယ်သော កម្ពុជាការលុកលុយ (Cambodian Incursion) တွင် အမေရိကန်နှင့် တောင်ဗီယက်နမ် မြေပြင်တပ်ဖွဲ့များ ကမ္ဘောဒီးယားသို့ ဝင်ရောက်ခဲ့ကြောင်း အမေရိကန်ပြည်သူများထံ ကြေညာခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် အမေရိကန်သည် ကမ္ဘောဒီးယားအတွင်းရှိ ဗီယက်နမ်နေရာများကို တစ်နှစ်ကျော် ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်နေခဲ့ပြီးဖြစ်သည်။ အမေရိကန်နှင့် တောင်ဗီယက်နမ်တပ်ဖွဲ့များက ပစ္စည်းအများအပြားကို သိမ်းယူခဲ့သည် သို့မဟုတ် ဖျက်ဆီးခဲ့သော်လည်း၊ မြောက်ဗီယက်နမ်တပ်ဖွဲ့များကို ထိန်းချုပ်ရန် မလွယ်ကူခဲ့ပါ။

ခမာသမ္မတနိုင်ငံ (Khmer Republic) ၏ ခေါင်းဆောင်မှုသည် ၎င်း၏ အဓိကပုဂ္ဂိုလ်သုံးဦးဖြစ်သော လွန်နော (Lon Nol)၊ သီဟာနု ၏ ဝမ်းကွဲ ဆရိတ် မာတတ် (Sirik Matak)၊ နှင့် အမျိုးသားလွှတ်တော်ခေါင်းဆောင် အင်းတမ် (In Tam) တို့အကြား စည်းလုံးမှုမရှိခြင်းကြောင့် ဒုက္ခရောက်ခဲ့သည်။ လွန်နော (Lon Nol) သည် အခြားသူများ သူ၏နေရာကို ယူရန် အဆင်သင့်မဖြစ်သောကြောင့် အာဏာတည်မြဲခဲ့သည်။ ၁၉၇၂ ခုနှစ်တွင် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေတစ်ခု အတည်ပြုခဲ့ပြီး၊ လွှတ်တော်ကို ရွေးကောက်တင်မြှောက်ခဲ့ကာ လွန်နော (Lon Nol) သည် သမ္မတ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ သို့သော် စည်းလုံးမှုမရှိမှု၊ လူ ၃၀,၀၀၀ ပါ စစ်တပ်ကို အမျိုးသားတိုက်ခိုက်ရေးတပ်ဖွဲ့ ၂၀၀,၀၀၀ ကျော်အဖြစ် ပြောင်းလဲရာတွင် ပြဿနာများ၊ နှင့် ပျံ့နှံ့နေသော အကျင့်ပျက်ခြစားမှုတို့က အရပ်သားအုပ်ချုပ်ရေးနှင့် စစ်တပ်ကို အားနည်းစေခဲ့သည်။

ကမ္ဘောဒီးယားအတွင်းရှိ ခမာရုဂ် (Khmer Rouge) တော်လှန်ရေးသည် မြောက်ဗီယက်နမ်မှ ထောက်ပံ့မှုနှင့် စစ်ရေးအကူအညီများဖြင့် ဆက်လက်တိုးတက်ခဲ့သည်။ ပေါ်ပေါ့ (Pol Pot) နှင့် လန်ဆရီ (Ieng Sary) တို့သည် ဗီယက်နမ်လေ့ကျင့်ပေးထားသော ကွန်မြူနစ်များအပေါ် ၎င်းတို့၏ လွှမ်းမိုးမှုကို အခိုင်အမာထူထောင်ခဲ့ပြီး၊ ၎င်းတို့အနက် များစွာကို ဖယ်ရှားခဲ့သည်။ တစ်ချိန်တည်းမှာပင် ခမာရုဂ် (Khmer Rouge - CPK) တပ်ဖွဲ့များသည် ၎င်းတို့၏ ဗီယက်နမ်နောက်ခံများမှ ပိုမိုအားကောင်းလာပြီး လွတ်လပ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၇၃ ခုနှစ်တွင် CPK သည် မြောက်ဗီယက်နမ်တပ်ဖွဲ့များ၏ အကူအညီ အနည်းငယ် သို့မဟုတ် မရှိဘဲ အစိုးရတပ်ဖွဲ့များနှင့် တိုက်ပွဲများ ဆင်နွှဲခဲ့ပြီး၊ ကမ္ဘောဒီးယား၏ နယ်မြေ ၆၀% နီးပါးနှင့် လူဦးရေ၏ ၂၅% ကို ထိန်းချုပ်ခဲ့သည်။

အစိုးရသည် တော်လှန်သူများနှင့် ညှိနှိုင်းရန် သုံးကြိမ်တိုင်တိုင် မအောင်မြင်ခဲ့ပါ။ ၁၉၇၄ ခုနှစ်တွင် CPK သည် တပ်မဟာများအဖြစ် လူသိရှင်ကြား လှုပ်ရှားခဲ့ပြီး၊ NVA ၏ တိုက်ခိုက်ရေးတပ်ဖွဲ့အချို့သည် တောင်ဗီယက်နမ်သို့ ရွှေ့ပြောင်းခဲ့သည်။ လွန်နော (Lon Nol) ၏ ထိန်းချုပ်မှုသည် မြို့များနှင့် အဓိကသယ်ယူပို့ဆောင်ရေးလမ်းကြောင်းများပတ်လည်ရှိ နယ်မြေသေးများအထိ လျော့ကျသွားခဲ့သည်။ စစ်ပွဲမှ ဒုက္ခသည် ၂ သန်းကျော်သည် ဖနွမ်းပင် နှင့် အခြားမြို့များတွင် နေထိုင်ခဲ့ကြသည်။

၁၉၇၅ ခုနှစ် နှစ်သစ်ကူးနေ့တွင် ကွန်မြူနစ်တပ်ဖွဲ့များသည် စစ်ပွဲ၏ အပြင်းထန်ဆုံး တိုက်ပွဲ ၁၁၇ ရက်အတွင်း ခမာသမ္မတနိုင်ငံ (Khmer Republic) ၏ ဖနွမ်းပင်ကျဆုံးခြင်း (Fall of Phnom Penh) ကို ဖြစ်ပေါ်စေမည့် ထိုးစစ်ကို စတင်ခဲ့သည်။ ဖနွမ်းပင် (Phnom Penh) ၏ ပတ်လည်တွင် တပြိုင်နက် တိုက်ခိုက်မှုများက သမ္မတနိုင်ငံတပ်ဖွဲ့များကို ဖိအားပေးခဲ့ပြီး၊ အခြား CPK တပ်ဖွဲ့များက အရေးပါသော အောက်ပိုင်း မဲခေါင် (Mekong) ထောက်ပံ့ရေးလမ်းကြောင်းကို ထိန်းချုပ်ထားသော ပစ်ခတ်ရေးအခြေစိုက်စခန်းများကို သိမ်းပိုက်ခဲ့သည်။ အမေရိကန်မှ ရန်ပုံငွေထောက်ပံ့ထားသော လက်နက်ခဲယမ်းနှင့် ဆန် လေယာဉ်ဖြင့် ပို့ဆောင်မှုသည် ကွန်ဂရက်စ်က ကမ္ဘောဒီးယားအတွက် ထပ်ဆောင်းအကူအညီများကို ငြင်းပယ်ခဲ့သောအခါ အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ ဖနွမ်းပင် ရှိ လွန်နော (Lon Nol) အစိုးရသည် ၁၉၇၅ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၇ ရက်တွင် လက်နက်ချခဲ့ပြီး၊ ၎င်းမှာ အမေရိကန်မစ်ရှင်မှ ကမ္ဘောဒီးယားမှ ဘေးလွတ်ရာသို့ ရွှေ့ပြောင်းပြီး ၅ ရက်အကြာတွင် ဖြစ်သည်။

ခမာရုဂ်အာဏာတက်ရာတွင် နိုင်ငံခြားပါဝင်ပတ်သက်မှု

အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၏ ကမ္ဘောဒီးယားအပေါ် အကြီးအကျယ် ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှုနှင့် ခမာရုဂ်၏ စည်းရုံးမှု၊ ပြည်သူလူထု၏ ထောက်ခံမှု တိုးပွားလာမှုအကြား ဆက်နွယ်မှုသည် သမိုင်းပညာရှင်များအတွက် စိတ်ဝင်စားဖွယ် အကြောင်းအရာတစ်ခု ဖြစ်ခဲ့သည်။ သမိုင်းပညာရှင် မိုက်ကယ် အိန်းနတိဖ်၊ အာဒမ် ဂျုံး၊ ဂရတ် ဂရန်ဒင် တို့ကဲ့သို့သော ပညာရှင်များက ၁၉၆၅ မှ ၁၉၇၃ ခုနှစ်အတွင်း အမေရိကန်၏ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှုနှင့် ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှုများသည် ကမ္ဘောဒီးယားတောင်သူလယ်သမားများကြားတွင် ခမာရုဂ်အပေါ် ထောက်ခံမှု တိုးလာစေသည့် အရေးပါသော အကြောင်းအရင်းတစ်ခုအဖြစ် ဖော်ပြခဲ့ကြသည်။ ဘန် ကီယာနန်၏ အဆိုအရ ခမာရုဂ်သည် “အမေရိကန်၏ စီးပွားရေးနှင့် စစ်ရေးအရ ကမ္ဘောဒီးယားကို မတည်မငြိမ်ဖြစ်စေမှု မရှိခဲ့လျှင် အာဏာရလာနိုင်မည် မဟုတ်ပေ။ … ၎င်းတို့သည် ဗုံးကြဲမှု၏ ပျက်စီးမှုနှင့် အရပ်သားများ အစုလိုက်အပြုံလိုက် သေဆုံးမှုကို စည်းရုံးရေး ဝါဒဖြန့်ချိရာတွင် အသုံးပြုခဲ့ပြီး ၎င်းတို့၏ ရက်စက်ကြမ်းကြုတ်သော၊ အစွန်းရောက်သော မူဝါဒများနှင့် အလယ်အလတ်ကွန်မြူနစ်များနှင့် ဆီဟာနုခ်ကို ထောက်ခံသူများကို ရှင်းလင်းရာတွင် အကြောင်းပြချက်အဖြစ် အသုံးပြုခဲ့သည်” ဟု ဆိုသည်။ ပိုးပက်၏ အတ္ထုပ္ပတ္တိရေးသူ ဒေးဗစ် ချန်ဒလာက ဗုံးကြဲမှုသည် “အမေရိကန်တို့ လိုချင်သော အကျိုးသက်ရောက်မှုကို ဖြစ်စေခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ဖနွမ်းပင်မြို့ကို ကွန်မြူနစ်များ ဝိုင်းထားမှုကို ဖြိုခွဲနိုင်ခဲ့သော်လည်း ကျေးလက်လူ့အဖွဲ့အစည်း၏ ပြိုကွဲမှုကို အရှိန်မြှင့်စေပြီး လူမှုရေးအရ ကွဲပြားမှုကို တိုးလာစေခဲ့သည်” ဟု ရေးသားခဲ့သည်။ ပီတာ ရော့ဒ်မန်းနှင့် မိုက်ကယ် လင်းတို့က အမေရိကန်၏ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှုသည် ၁၉၇၀ နှင့် ၁၉၇၃ တွင် လွန်နိုးအစိုးရကို ပြိုလဲခြင်းမှ ကယ်တင်ခဲ့သည်ဟု ဆိုကြသည်။ ခရိဂ် အတ်ချီဆန်က အမေရိကန်၏ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှုသည် ခမာရုဂ်၏ စည်းရုံးမှုကို တိုးမြှင့်စေခဲ့သော်လည်း ၎င်းတို့၏ အောင်ပွဲအတွက် အဓိကအကြောင်းရင်းမဟုတ်ဟု ငြင်းဆိုခဲ့သည်။ ဝီလျံ ရှော့ခရော့စ်က အမေရိကန်၏ ဗုံးကြဲမှုနှင့် မြေပြင်ထိုးစစ်သည် ဆီဟာနုခ်က နှစ်ပေါင်းများစွာ ရှောင်ရှားရန် ကြိုးစားခဲ့သော ကမ္ဘောဒီးယားကို ပရမ်းပတာအခြေအနေသို့ တွန်းပို့ခဲ့သည်ဟု ရေးသားခဲ့သည်။

၁၉၇၃ ခုနှစ်တွင် ဗီယက်နမ်၏ ခမာရုဂ်အပေါ် ထောက်ခံမှုမှာ အတော်အတန် ပျောက်ကွယ်သွားခဲ့သည်။ တရုတ်က “ခမာရုဂ်ကို လက်နက်တပ်ဆင်ပေးပြီး လေ့ကျင့်သင်ကြားပေးခဲ့သည်” ဟု ဆိုသည်။ တရုတ်၊ အမေရိကန်နှင့် အနောက်နိုင်ငံများ၏ ထောက်ခံမှုကြောင့် ခမာရုဂ်ဦးဆောင်သော ဒီမိုကရက်တစ်ကမ္ဘောဒီးယား ညွန့်ပေါင်းအစိုးရသည် ၁၉၉၃ ခုနှစ်အထိ ကုလသမဂ္ဂတွင် ကမ္ဘောဒီးယား၏ ထိုင်ခုံကို ဆက်လက်ထိန်းသိမ်းထားနိုင်ခဲ့သည်။ တရုတ်က ၎င်း၏ ခမာရုဂ်နှင့် ဆက်နွယ်မှုကို ခုခံကာကွယ်ခဲ့ပြီး တရုတ်နိုင်ငံခြားရေးဝန်ကြီးဌာန ပြောရေးဆိုခွင့်ရှိသူ ဂျန်ယူက “ဒီမိုကရက်တစ်ကမ္ဘောဒီးယား အစိုးရသည် ကုလသမဂ္ဂတွင် တရားဝင်ထိုင်ခုံရှိခဲ့ပြီး နိုင်ငံပေါင်း ၇၀ ကျော်နှင့် ကျယ်ပြန့်သော နိုင်ငံခြားဆက်ဆံရေး ထူထောင်ခဲ့သည်” ဟု ပြောကြားခဲ့သည်။

ဒီမိုကရက်တစ်ကမ္ဘောဒီးယား (ခမာရုဂ်ခေတ်) (၁၉၇၅-၇၉)

အောင်ပွဲရပြီးချင်း ကွန်မြူနစ်ပါတီက မြို့ပြအားလုံးကို ဘာမှမကျန်အောင် ရွှေ့ပြောင်းစေခဲ့ပြီး မြို့ပြလူထုတစ်ခုလုံးကို ကျေးလက်သို့ ပို့ဆောင်ကာ လယ်သမားအဖြစ် အလုပ်လုပ်စေခဲ့သည်။ ၎င်းတို့သည် ပိုးပက်၏ စိတ်ကူးဖြင့် လူ့အဖွဲ့အစည်းကို ပြန်လည်ပုံဖော်ရန် ကြိုးပမ်းခဲ့သည်။

အစိုးရသစ်သည် ကမ္ဘောဒီးယားလူ့အဖွဲ့အစည်းကို လုံးဝပြန်လည်တည်ဆောက်ရန် ရှာဖွေခဲ့သည်။ အဟောင်းလူ့အဖွဲ့အစည်း၏ အကြွင်းအကျန်များကို ဖျက်သိမ်းခဲ့ပြီး ဘာသာတရားကို ဖိနှိပ်ခဲ့သည်။ စိုက်ပျိုးရေးကို စုပေါင်းစနစ်ဖြင့် လုပ်ဆောင်ခဲ့ပြီး စက်မှုလုပ်ငန်းအချို့ကို စွန့်ပစ်ခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယားတွင် ငွေကြေးနှင့် ဘဏ်စနစ် မရှိခဲ့ပေ။

ကွန်မြူနစ်ပါတီအတွင်း ပဲရစ်တွင် ပညာသင်ကြားခဲ့သော ခေါင်းဆောင်များ—ပိုးပက်၊ အိန်းဆာရီ၊ နွန်ချီယာ၊ ဆန်ဆန်—တို့က ထိန်းချုပ်မှုကို လက်ဝယ်ရှိခဲ့သည်။ ၁၉၇၆ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလတွင် အသစ်ပြဋ္ဌာန်းခဲ့သော ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေက ဒီမိုကရက်တစ်ကမ္ဘောဒီးယားကို ကွန်မြူနစ်ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံအဖြစ် တည်ထောင်ခဲ့သည်။

မင်းသား ဆီဟာနုခ်သည် ၁၉၇၆ ခုနှစ် ဧပြီလ ၂ ရက်တွင် နိုင်ငံတော်အကြီးအကဲအဖြစ်မှ နုတ်ထွက်ခဲ့သည်။ ဧပြီလ ၁၄ ရက်တွင် ချူဆမ်ဖန်ကို နိုင်ငံတော်အကြီးအကဲအဖြစ် ၅ နှစ်သက်တမ်းအတွက် ရွေးချယ်ခဲ့ပြီး ပိုးပက်ကို ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ် ဦးဆောင်သော ၁၅ ဦးပါ အစိုးရအဖွဲ့ကို ရွေးချယ်ခဲ့သည်။ မင်းသား ဆီဟာနုခ်ကို အိမ်အကျယ်ချုပ်ထားခဲ့သည်။

ဒီမိုကရက်တစ်ကမ္ဘောဒီးယားသည် ဗီယက်နမ်နှင့် ထိုင်းနိုင်ငံတို့နှင့် ဆက်ဆံရေးမှာ နယ်စပ်ပဋိပက္ခများနှင့် အတွေးအခေါ်ကွဲပြားမှုများကြောင့် လျင်မြန်စွာ ယိုယွင်းသွားခဲ့သည်။ တရုတ်ပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံနှင့် ရင်းနှီးသော ဆက်ဆံရေးကို တည်ထောင်ခဲ့ပြီး ကမ္ဘောဒီးယား-ဗီယက်နမ် ပဋိပက္ခသည် တရုတ်-ဆိုဗီယက် ပြိုင်ဆိုင်မှု၏ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၇၈ ခုနှစ်နှောင်းပိုင်းတွင် ဗီယက်နမ်တပ်ဖွဲ့များက ကမ္ဘောဒီးယားကို အပြည့်အဝ ကျူးကျော်ခဲ့ပြီး ၁၉၇၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၇ ရက်တွင် ဖနွမ်းပင်မြို့ကို သိမ်းပိုက်ကာ ဒီမိုကရက်တစ်ကမ္ဘောဒီးယား၏ ကျန်ရှိသော တပ်များကို ထိုင်းနိုင်ငံဘက်သို့ အနောက်သို့ မောင်းထုတ်ခဲ့သည်။

အစိုးရမှ ဖြစ်ပေါ်စေသော ပျက်စီးမှုနှင့် သေဆုံးမှုများ

ဖနွမ်းပင်မြို့ ရွှေ့ပြောင်းမှုနှင့် ၎င်း၏ နောက်ဆက်တွဲအတွင်း လူပေါင်း ၂၀,၀၀၀ သည် ပင်ပန်းနွမ်းနယ်မှု သို့မဟုတ် ရောဂါများကြောင့် သေဆုံးခဲ့သည်။ မြို့မှ အတင်းအကျပ် ရွှေ့ပြောင်းခံရသူများကို အသစ်ဖန်တီးထားသော ရွာများတွင် ပြန်လည်နေရာချထားခဲ့ပြီး ၎င်းနေရာများတွင် အစားအစာ၊ စိုက်ပျိုးရေးကိရိယာများ၊ ဆေးဝါးစောင့်ရှောက်မှု မရှိခဲ့ပေ။ အစောပိုင်းရိတ်သိမ်းမှုမတိုင်မီ ထောင်ပေါင်းများစွာ အငတ်ဘေးဖြင့် သေဆုံးခဲ့သည်။

ကမ္ဘောဒီးယားရှိ ချမ်းလူမျိုး၊ ဗီယက်နမ်လူမျိုးကဲ့သို့သော တိုင်းရင်းသားအချို့သည် တိကျသောနှင့် ပစ်မှတ်ထားသော အကြမ်းဖက်ဖိနှိပ်မှုများကို ခံခဲ့ရသည်။ ‘ဒီမိုကရက်တစ်ကမ္ဘောဒီးယား’ တွင် ဘဝသည် တင်းကြပ်ပြီး ရက်စက်ကြမ်းကြုတ်ခဲ့သည်။ နိုင်ငံ၏ အချို့နေရာများတွင် လူများကို နိုင်ငံခြားဘာသာစကားပြောခြင်း၊ မျက်မှန်တပ်ခြင်း၊ အစားအစာရှာဖွေခြင်း၊ အစိုးရသတ်မှတ်ထားသော အလုပ်မှ ပျက်ကွက်ခြင်း၊ သေဆုံးသွားသော ချစ်ရသူများအတွက် ငိုကြွေးခြင်းတို့ကြောင့် ဖမ်းဆီးသတ်ဖြတ်ခံခဲ့ရသည်။

အရှေ့ဇုန်တွင် ကမ္ဘောဒီးယားဆိုရှယ်လစ်များ ပုန်ကန်လာသောအခါ ပိုးပက်က ၎င်း၏ တပ်များကို “ဗီယက်နမ်စိတ်ရှိသော ကမ္ဘောဒီးယားများ” ဟု တံဆိပ်ကပ်ထားသော အရှေ့ကမ္ဘောဒီးယားလူမျိုး ၁.၅ သန်းကို ရှင်းလင်းရန် အမိန့်ပေးခဲ့သည်။ ဘာသာရေးအဖွဲ့အစည်းများလည်း ခမာရုဂ်၏ လက်ချက်မှ လွတ်မြောက်ခြင်း မရှိခဲ့ဘဲ ကမ္ဘောဒီးယား၏ သမိုင်းဝင်ဗိသုကာလက်ရာများ၊ ဗုဒ္ဓဘာသာဘုရားကျောင်းများ၏ ၉၅% ကို လုံးဝဖျက်ဆီးခဲ့သည်။

ဘန် ကီယာနန်၏ ခန့်မှန်းချက်အရ ခမာရုဂ်၏ မူဝါဒကြောင့် ကမ္ဘောဒီးယားလူမျိုး ၁.၆၇၁ သန်းမှ ၁.၈၇၁ သန်းအထိ သေဆုံးခဲ့ပြီး ၎င်းသည် ၁၉၇၅ ခုနှစ် ကမ္ဘောဒီးယားလူဦးရေ၏ ၂၁% မှ ၂၄% ဖြစ်သည်။ ၁၉၇၀ မှ ၁၉၇၉ ခုနှစ်အတွင်း ပက်ထရစ် ဟူဗလင်း၏ အလယ်အလတ် ခန့်မှန်းချက်အရ ကမ္ဘောဒီးယားလူမျိုး ၂.၅၂ သန်း သေဆုံးခဲ့ပြီး အကြမ်းဖက်မှုကြောင့် ၁.၄ သန်း သေဆုံးခဲ့သည်။ ၁၉၇၉ မှ ၁၉၈၀ ခုနှစ်အတွင်း ကမ္ဘောဒီးယားလူမျိုး ၃၀၀,၀၀၀ ခန့်သည် ခမာရုဂ်၏ မူဝါဒများ၏ နောက်ဆက်တွဲအကျိုးဆက်များကြောင့် အငတ်ဘေးဖြင့် သေဆုံးခဲ့သည်။

ဗီယက်နမ်သိမ်းပိုက်မှုနှင့် ပီအာကေ (၁၉၇၉-၉၃)

၁၉၇၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၁၀ ရက်နေ့တွင် ဗီယက်နမ်စစ်တပ်နှင့် ကမ္ဘောဒီးယားအမျိုးသားကယ်တင်ရေးတပ်ဦး (KUFNS) တို့က ကမ္ဘောဒီးယားကို ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ကာ ခမာကြီးအား ဖြုတ်ချပြီးနောက် ဟန်ဆမ်ရင် (Heng Samrin) အား နိုင်ငံတော်ခေါင်းဆောင်အဖြစ် ခန့်အပ်ကာ ကမ္ဘောဒီးယားပြည်သူ့သမ္မတနိုင်ငံ (People's Republic of Kampuchea - PRK) ကို တည်ထောင်ခဲ့သည်။ ပိုးပေါ့ (Pol Pot) ဦးဆောင်သော ခမာကြီးတပ်ဖွဲ့များသည် ထိုင်းနယ်စပ်အနီးရှိ တောထဲသို့ အလျင်အမြန် ဆုတ်ခွာသွားခဲ့သည်။ ခမာကြီးနှင့် ပီအာကေတို့သည် တရုတ်၊ အမေရိကန်နှင့် ဆိုဗီယက်ယူနီယံတို့ကဲ့သို့သော အင်အားကြီးနိုင်ငံများ၏ အကျိုးစီးပွားအတွက် ကုန်ကျစရိတ်များစွာဖြင့် တိုက်ပွဲများကို ဆက်လက်ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ခမာပြည်သူ့တော်လှန်ရေးပါတီ (Khmer People's Revolutionary Party) ၏ အုပ်ချုပ်မှုကြောင့် အဓိကအုပ်စုသုံးခု—ဖွန်ဆင်းပက် (FUNCINPEC - National United Front for an Independent, Neutral, Peaceful, and Cooperative Cambodia)၊ ကေပီအယ်လ်အယ်ဖ် (KPLNF - Khmer People's National Liberation Front) နှင့် ပီဒီကေ (PDK - Party of Democratic Kampuchea) ခမာကြီးအုပ်စု ချူဆမ်ဖန် (Khieu Samphan) ၏ အမည်ခံဥက္ကဋ္ဌဖြစ်သူ—တို့ပါဝင်သော ဂရူလာလှုပ်ရှားမှုတစ်ခု ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။ "အားလုံးသည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ အနာဂတ်ရည်ရွယ်ချက်များနှင့် နည်းလမ်းများနှင့်ပတ်သက်၍ ကွဲပြားသော အမြင်များရှိကြသည်"။ ပြည်တွင်းစစ်ကြောင့် ကမ္ဘောဒီးယား လူဦးရေ ၆၀၀,၀၀၀ သည် ထိုင်းနယ်စပ်တစ်လျှောက်ရှိ ဒုက္ခသည်စခန်းများသို့ ထွက်ပြေးခဲ့ရပြီး နိုင်ငံတစ်ဝန်းတွင် လူထောင်ပေါင်းများစွာ အသတ်ခံခဲ့ရသည်။

ပီအာကေ (People's Republic of Kampuchea) အောက်တွင် ၁၉၈၉ ခုနှစ်တွင် ပဲရစ်၌ ငြိမ်းချမ်းရေး ကြိုးပမ်းမှုများ စတင်ခဲ့ပြီး၊ နှစ်နှစ်အကြာ ၁၉၉၁ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် ပြည့်စုံသော ငြိမ်းချမ်းရေးဖြေရှင်းမှုတစ်ခုအဖြစ် ပြီးဆုံးခဲ့သည်။ ကုလသမဂ္ဂသည် အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကို ကြီးကြပ်ရန်၊ ဒုက္ခသည်များနှင့် လက်နက်ဖျက်သိမ်းရေးကို ကိုင်တွယ်ရန် အခွင့်အာဏာရရှိခဲ့ပြီး ၎င်းကို ကုလသမဂ္ဂ ကမ္ဘောဒီးယားဆိုင်ရာ အကူးအပြောင်းအာဏာပိုင်အဖွဲ့ (United Nations Transitional Authority in Cambodia - UNTAC) ဟု ခေါ်တွင်သည်။

ခေတ်သစ်ကမ္ဘောဒီးယား (၁၉၉၃-လက်ရှိ)

၁၉၉၁ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ၂၃ ရက်နေ့တွင် ပဲရစ်ညီလာခံသည် ပြန်လည်စတင်ကျင်းပပြီး ပြည့်စုံသော ဖြေရှင်းမှုတစ်ခုကို လက်မှတ်ရေးထိုးခဲ့ပြီး၊ ကုလသမဂ္ဂအား အပစ်အခတ်ရပ်စဲရေးကို ကြီးကြပ်ရန်၊ ထိုင်းနယ်စပ်တစ်လျှောက်ရှိ နေရပ်စွန့်ခွာသွားသော ခမာလူမျိုးများကို ပြန်လည်နေရာချထားရန်၊ ဖက်ရှင်တပ်များကို လက်နက်ဖျက်သိမ်းပြီး ဖယ်ထုတ်ရန်၊ နှင့် နိုင်ငံအတွက် လွတ်လပ်ပြီး တရားမျှတသော ရွေးကောက်ပွဲများကို ပြင်ဆင်ရန် အပြည့်အဝအာဏာပေးခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယားအမျိုးသားအထွတ်အမြတ်ကောင်စီ (Supreme National Council of Cambodia - SNC) ၏ ဥက္ကဋ္ဌ စီဟာနုကမင်းသား (Prince Sihanouk) နှင့် အခြားအဖွဲ့ဝင်များသည် ၁၉၉၁ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် ဖနွမ်းပင်သို့ ပြန်လည်ရောက်ရှိခဲ့ပြီး ကမ္ဘောဒီးယားတွင် ပြန်လည်နေရာချထားရေး လုပ်ငန်းစဉ်ကို စတင်ခဲ့သည်။ ကုလသမဂ္ဂ ကမ္ဘောဒီးယားဆိုင်ရာ ကြိုတင်မစ်ရှင် (UN Advance Mission for Cambodia - UNAMIC) ကို တစ်ချိန်တည်းတွင် ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ဖက်ရှင်များအကြား ဆက်သွယ်မှုကို ထိန်းသိမ်းရန်နှင့် ထိုင်းမှ ကမ္ဘောဒီးယား လူဦးရေ ၃၇၀,၀၀၀ ခန့်ကို ပြန်လည်နေရာချထားရေးကို အရှိန်မြှင့်ရန် မိုင်းရှင်းလင်းရေးလုပ်ငန်းများ စတင်ခဲ့သည်။

၁၉၉၂ ခုနှစ် မတ်လ ၁၆ ရက်နေ့တွင် ကုလသမဂ္ဂ ကမ္ဘောဒီးယားဆိုင်ရာ အကူးအပြောင်းအာဏာပိုင်အဖွဲ့ (United Nations Transitional Authority in Cambodia - UNTAC) သည် ကမ္ဘောဒီးယားသို့ ရောက်ရှိခဲ့ပြီး ကုလသမဂ္ဂ၏ ဖြေရှင်းမှုအစီအစဉ်ကို အကောင်အထည်ဖော်ရန်နှင့် ၁၉၉၂ ခုနှစ် မတ်လ ၁၅ ရက်နေ့တွင် လုပ်ငန်းလည်ပတ်ရန် စတင်ခဲ့သည်။ ၎င်းကို ကုလသမဂ္ဂ အထူးကိုယ်စားလှယ် ယာဆူရှိ အာကာရှိ (Yasushi Akashi) က ဦးဆောင်ခဲ့သည်။ UNTAC သည် လူဦးရေ ၂၂,၀၀၀ ပါဝင်သော အရပ်သားနှင့် စစ်ဘက်ဆိုင်ရာ ငြိမ်းချမ်းရေးထိန်းသိမ်းရေးတပ်ဖွဲ့အဖြစ် ကြီးထွားလာခဲ့ပြီး ဖွဲ့စည်းအဖွဲ့အတွက် လွတ်လပ်ပြီး တရားမျှတသော ရွေးကောက်ပွဲများ ပြုလုပ်နိုင်ရေးကို သေချာစေရန် တာဝန်ပေးအပ်ခံခဲ့ရသည်။

၁၉၉၃ ခုနှစ် မေလတွင် ကျင်းပခဲ့သော ရွေးကောက်ပွဲများတွင် မဲပေးပိုင်ခွင့်ရှိသူများ၏ ၉၀% ခန့်ဖြစ်သော ကမ္ဘောဒီးယား လူဦးရေ ၄ သန်းကျော်က ပါဝင်ခဲ့သည်။ ရွေးကောက်ပွဲမတိုင်မီ အကြမ်းဖက်မှုနှင့် ခြိမ်းခြောက်မှုများ ကျယ်ကျယ်ပြန့်ပြန့် ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး၊ ၎င်းမှာ အဓိကအားဖြင့် ဆိုစီ (SOC - State of Cambodia) လုံခြုံရေးတပ်ဖွဲ့များက ဖွန်ဆင်းပက် (FUNCINPEC) နှင့် ဘီအယ်လ်ဒီပီ (BLDP - Buddhist Liberal Democratic Party) ပါတီများကို ပစ်မှတ်ထားခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။ ခမာကြီး သို့မဟုတ် ပီဒီကေ (Party of Democratic Kampuchea - PDK) တပ်ဖွဲ့များသည် လက်နက်ဖျက်သိမ်းခြင်း သို့မဟုတ် ဖယ်ထုတ်ခြင်းမပြုခဲ့ဘဲ မဲရုံများသို့ ဒေသခံများ ဝင်ရောက်ခွင့်ကို ပိတ်ဆို့ခဲ့သည်။ စီဟာနုကမင်းသား၏သား ရဏရစ် (Prince Ranariddh) ဦးဆောင်သော တော်ဝင်ဝါဒီ ဖွန်ဆင်းပက် (Funcinpec) ပါတီသည် မဲ ၄၅.၅% ဖြင့် ထိပ်ဆုံးမှ အနိုင်ရခဲ့ပြီး၊ ထို့နောက် ဟွန်ဆန်၏ ကမ္ဘောဒီးယားပြည်သူ့ပါတီ (Cambodian People's Party) နှင့် ဘီအယ်လ်ဒီပီ (Buddhist Liberal Democratic Party) တို့ လိုက်ခဲ့သည်။ ဖွန်ဆင်းပက် (Funcinpec) သည် ရွေးကောက်ပွဲတွင် ပါဝင်ခဲ့သော အခြားပါတီများနှင့် ညွန့်ပေါင်းအစိုးရဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယားပြည်သူ့ပါတီ (Cambodian People's Party) နှင့် ဖွန်ဆင်းပက် (Funcinpec) အကြား ညွန့်ပေါင်းအစိုးရတစ်ခု ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့ပြီး၊ ပူးတွဲဝန်ကြီးချုပ်နှစ်ဦးဖြစ်သည့် ဟွန်ဆန်(၁၉၈၅ ခုနှစ်မှစ၍ ကွန်မြူနစ်အစိုးရတွင် ဝန်ကြီးချုပ်အဖြစ် တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့သူ) နှင့် ရဏရစ် (Norodom Ranariddh) တို့ ဦးဆောင်ခဲ့သည်။

၁၂၀ ဦးပါ အမျိုးသားလွှတ်တော်တွင် ကိုယ်စားပြုထားသော ပါတီများသည် ဖွဲ့စည်းပုံအသစ်ကို ရေးဆွဲပြီး အတည်ပြုခဲ့ပြီး၊ ၎င်းကို ၁၉၉၃ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၂၄ ရက်နေ့တွင် ထုတ်ပြန်ခဲ့သည်။ ၎င်းသည် ဖွဲ့စည်းပုံအခြေခံဥပဒေဖြင့် ဘုရင်စနစ်တွင် ပါတီစုံဒီမိုကရေစီကို တည်ထောင်ခဲ့ပြီး၊ စီဟာနုမင်းသား (Norodom Sihanouk) ကို ဘုရင်အဖြစ် အဆင့်မြှင့်တင်ခဲ့သည်။ ရဏရစ် (Prince Ranariddh) နှင့် ဟွန်ဆန်တို့သည် တော်ဝင်ကမ္ဘောဒီးယားအစိုးရ (Royal Cambodian Government - RGC) တွင် ပထမနှင့် ဒုတိယဝန်ကြီးချုပ်များအဖြစ် တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။

ဟွန်ဆန်နှင့် ၎င်း၏ အစိုးရသည် အငြင်းပွားမှုများစွာနှင့် ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည်။ ဟွန်ဆန်သည် ဗီယက်နမ်က တပ်ဆင်ထားခဲ့သော ခမာကြီးတပ်ဖွဲ့၏ အုပ်ချုပ်ရေးမှူးဟောင်းတစ်ဦးဖြစ်ပြီး၊ ဗီယက်နမ်များ နိုင်ငံမှ ထွက်ခွာသွားပြီးနောက် လိုအပ်သည်ဟု ယူဆသည့်အခါ အကြမ်းဖက်မှုနှင့် ဖိနှိပ်မှုများဖြင့် ၎င်း၏ အာဏာရှင်အနေအထားကို ထိန်းသိမ်းခဲ့သည်။ ၁၉၉၇ ခုနှစ်တွင် ၎င်း၏ ပူးတွဲဝန်ကြီးချုပ် ရဏရစ် (Norodom Ranariddh) ၏ အာဏာကြီးထွားလာမှုကို စိုးရိမ်သဖြင့် ဟွန် (Hun) သည် စစ်တပ်ကိုအသုံးပြု၍ ရဏရစ် (Ranariddh) နှင့် ၎င်း၏ ထောက်ခံသူများကို ဖယ်ရှားရန် အာဏာသိမ်းမှုတစ်ခု စတင်ခဲ့သည်။ ရဏရစ် (Ranariddh) ကို ဖယ်ထုတ်ခဲ့ပြီး ပဲရစ်သို့ ထွက်ပြေးခဲ့ရပြီး ဟွန်ဆန်၏ ဆန့်ကျင်သူများကို ဖမ်းဆီး၊ ညှဉ်းပန်းနှိပ်စက်ကာ အချို့ကို ချက်ချင်းကွပ်မျက်ခဲ့သည်။

၂၀၀၄ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလ ၄ ရက်နေ့တွင် ကမ္ဘောဒီးယားအမျိုးသားလွှတ်တော်သည် ခမာကြီးကျူးလွန်ခဲ့သော ရက်စက်မှုများအတွက် အကြီးတန်းခေါင်းဆောင်များကို တရားစီရင်ရန် ကုလသမဂ္ဂနှင့် သဘောတူညီချက်တစ်ခုကို အတည်ပြုခဲ့သည်။ နိုင်ငံတကာအလှူရှင်နိုင်ငံများက သုံးနှစ်ကြာ တရားခွင်ဘတ်ဂျက်၏ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၄၃ သန်းကို ကတိပြုခဲ့ပြီး ကမ္ဘောဒီးယားက အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၁၃.၃ သန်း ထည့်ဝင်ခဲ့သည်။ တရားခွင်သည် ၂၀၀၈ ခုနှစ်မှစ၍ ခမာကြီး အကြီးတန်းခေါင်းဆောင်များစွာကို အပြစ်ပေးခဲ့သည်။

ကမ္ဘောဒီးယားသည် ဆယ်စုနှစ်များစွာကြာ စစ်ပွဲနှင့် မငြိမ်မသက်မှုများအတွင်း စစ်ဘက်အားလုံးမှ ခွဲခြားမှုမရှိဘဲ ထားရှိခဲ့သော မြေမြှုပ်မိုင်းများစွာဖြင့် ဆက်လက်ညစ်ညမ်းနေဆဲဖြစ်သည်။

ကမ္ဘောဒီးယားအမျိုးသားကယ်တင်ရေးပါတီ (Cambodia National Rescue Party) သည် ၂၀၁၈ ခုနှစ် ကမ္ဘောဒီးယားအထွေထွေရွေးကောက်ပွဲ (2018 Cambodian general election) မတိုင်မီ ဖျက်သိမ်းခံခဲ့ရပြီး၊ အာဏာရှိ ကမ္ဘောဒီးယားပြည်သူ့ပါတီ (Cambodian People's Party) သည် ကမ္ဘောဒီးယားမီဒီယာ (Mass media in Cambodia) အပေါ် ပိုမိုတင်းကျပ်သော ကန့်သတ်ချက်များ ပြဋ္ဌာန်းခဲ့သည်။ ကမ္ဘောဒီးယားပြည်သူ့ပါတီ (CPP) သည် အဓိကအတိုက်အခံမရှိဘဲ အမျိုးသားလွှတ်တော်တွင် ထိုင်ခုံအားလုံးကို အနိုင်ရခဲ့ပြီး၊ နိုင်ငံတွင် တစ်ပါတီအုပ်ချုပ်ရေး (One-party state) ကို တရားဝင် ခိုင်မာစေခဲ့သည်။

ကမ္ဘောဒီးယား၏ နှစ်ရှည်လများ ဝန်ကြီးချုပ် ဟွန်ဆန်သည် ကမ္ဘောဒီးယားပြည်သူ့ပါတီ (CPP) ကို ၁၉၇၉ ခုနှစ်မှစ၍ အာဏာရှိစေခဲ့ပြီး ကမ္ဘောဒီးယားတွင် အာဏာကို အလွန်တင်းကျပ်စွာ ဆုပ်ကိုင်ထားသူဖြစ်သည်။ ၎င်းအား ဆန့်ကျင်သူများနှင့် ဝေဖန်သူများကို ဖိနှိပ်မှုများဖြင့် စွပ်စွဲခံရသည်။ ၂၀၂၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလတွင် ဝန်ကြီးချုပ် ဟွန်ဆန်သည် လာမည့် ၂၀၂၃ ခုနှစ်ရွေးကောက်ပွဲအပြီး ၎င်း၏သား ဟွန်မနဲ့ (Hun Manet) အား ဆက်ခံရန် ထောက်ခံကြောင်း ကြေညာခဲ့သည်။

၂၀၂၃ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် ကျင်းပခဲ့သော ၂၀၂၃ ခုနှစ် ကမ္ဘောဒီးယားအထွေထွေရွေးကောက်ပွဲ (2023 Cambodian general election) တွင် အာဏာရှိ ကမ္ဘောဒီးယားပြည်သူ့ပါတီ (CPP) သည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ အရေးပါသော အတိုက်အခံ ဖယောင်းတိုင်ပါတီ (Candlelight Party) ကို ပယ်ဖျက်ခံရပြီးနောက် မဲဆွယ်မှုမမှန်ကန်သော ရွေးကောက်ပွဲတွင် အပြတ်အသတ် အနိုင်ရခဲ့သည်။ ၂၀၂၃ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၂၂ ရက်နေ့တွင် ဟွန်မနဲ့ (Hun Manet) သည် ကမ္ဘောဒီးယား၏ ဝန်ကြီးချုပ်သစ်အဖြစ် ကျမ်းသစ္စာကျိန်ဆိုခဲ့သည်။